nui_sam_mieu_ba_chuaMiếu Bà Chúa Xứ Núi Sam tại Châu Đốc, An Giang (Nguồn: TTXVN)
Từ thuở hồng hoang của lịch sử, vai trò của người phụ nữ đã in đậm dấu ấn trong tiềm thức của nhân loại. Hình ảnh người mẹ tần tảo nuôi con, vun vén cho tổ ấm đã đặt nền móng cho chế độ Mẫu hệ – một giai đoạn quan trọng trong lịch sử phát triển của xã hội loài người. Dù tiến trình văn minh đã trải qua hàng ngàn năm, song những tàn dư của chế độ Mẫu hệ vẫn âm ỉ chảy trong dòng chảy văn hóa của nhiều tộc người thiểu số ở Việt Nam, và người Việt Nam Bộ cũng không nằm ngoài quy luật ấy.
Văn hóa lúa nước đã hun đúc nên hình ảnh người phụ nữ Việt Nam tần tảo, đảm đang và đầy sức sống. Vượt qua những ảnh hưởng của Nho giáo, người phụ nữ Việt vẫn giữ vững vị thế của mình trong gia đình và xã hội. Đặc biệt, trong những giai đoạn lịch sử đầy biến động, nhiều nữ anh hùng đã đứng lên lãnh đạo nhân dân chống giặc ngoại xâm, bảo vệ đất nước, tô thắm thêm trang sử vàng chói lọi của dân tộc. Những cái tên như Hai Bà Trưng, Bà Triệu, Huyền Trân công chúa, Công nữ Ngọc Vạn, nữ tướng Nguyễn Thị Định,… đã trở thành biểu tượng bất diệt về tinh thần dũng cảm, kiên cường của người phụ nữ Việt.
Trong đời sống tâm linh, tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt Nam Bộ là minh chứng rõ nét cho vị thế đặc biệt của người phụ nữ. Từ Bắc Bộ, tín ngưỡng thờ Mẫu theo chân người Việt di cư vào Nam Bộ và hòa quyện với văn hóa của các tộc người Chăm, Hoa, Khmer,… tạo nên một bức tranh đa dạng, phong phú và đậm đà bản sắc.
Sự đa dạng trong hệ thống thờ Mẫu ở Nam Bộ
Sự khác biệt về văn hóa vùng miền đã tạo nên sự đa dạng trong hệ thống thờ Mẫu ở Nam Bộ. Ta có thể bắt gặp nhiều dạng thức tín ngưỡng nhánh của loại hình tín ngưỡng này qua các hình tượng như: Bà Ngũ Hành (Ngũ Hành Nương Nương), Bà Chúa động, Bà Chúa Xứ (Chúa Xứ Thánh Mẫu), Bà Đen (Linh Sơn Thánh Mẫu), Bà Thủy Long, Tứ vị Thánh Nương (Bà Đại Càn), Bà Thiên Hậu (Thiên Hậu Thánh Mẫu), Cửu Thiên Huyền Nữ, Phật Mẫu Diêu Trì (Diêu Trì Kim Mẫu),… Từ những vị thần này, có thể tạm chia thành hai nhóm: Nữ thần và Mẫu thần.
Nhóm Nữ thần, như Bà Ngũ Hành, Bà Đại Càn, Kim Giao Thần Nữ, Bà Thủy Long, Bà Chúa Động,… thể hiện sự kế thừa “nguyên lý Mẹ” – một tín niệm nguyên thủy về vai trò tối thượng của người phụ nữ trong việc sinh sôi, nurturing và bảo trợ. Sự tồn tại song song của nhiều vị nữ thần cũng phản ánh tính cách phóng khoáng, cởi mở và dễ thích nghi của người Việt Nam Bộ.
Nhóm Mẫu thần, tiêu biểu là Chúa Xứ Thánh Mẫu, Linh Sơn Thánh Mẫu, Thiên Hậu Thánh Mẫu,… lại mang đậm dấu ấn “cung đình hóa” và “lịch sử hóa”. Họ không chỉ đơn thuần là những vị thần mang giới tính nữ, mà còn là hiện thân của “tâm thức dân gian”, là chỗ dựa tinh thần vững chắc cho người dân trong cuộc sống.
Sự giao thoa văn hóa trong tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Bộ
Sự giao lưu, tiếp biến văn hóa giữa các tộc người Việt, Chăm, Khmer chính là yếu tố quan trọng tạo nên bản sắc riêng của tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Bộ. Theo nghiên cứu của tác giả Huỳnh Thiệu Phong (2015), hình tượng Chúa Xứ Thánh Mẫu là sự hòa quyện giữa văn hóa Việt – Chăm (Yang Po Inư Nưgar) – Khmer (Neang Khmau); Linh Sơn Thánh Mẫu mang âm hưởng văn hóa Việt – Khmer; còn Thiên Hậu Thánh Mẫu, vốn là vị thần bảo trợ cho những chuyến hải trình của người Hoa, khi du nhập vào Việt Nam đã được cộng đồng người Việt “bản địa hóa”, trở thành vị thần ban phát sức khỏe, tài lộc và may mắn.
Ý nghĩa nhân văn của tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Bộ
Có thể thấy, dù mang nhiều hình thức thờ phụng khác nhau, song các vị Mẫu ở Nam Bộ đều là hiện thân của Mẫu Địa – vị thần cai quản địa phương, chở che, bảo vệ người dân trước những khó khăn, thử thách. Tín ngưỡng thờ Mẫu đã tiếp thêm sức mạnh cho người dân khai hoang, lập ấp, xây dựng cuộc sống mới trên vùng đất phương Nam.
Như nhà nghiên cứu Phan An (2015) đã nhận định, nét đặc trưng nhất của tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Bộ chính là tính tích hợp và dung hợp – một minh chứng rõ nét cho tinh thần cởi mở, phóng khoáng của người dân vùng đất mới. Ngày nay, các lễ hội Vía Bà đã trở thành nét đẹp văn hóa đặc trưng của người Nam Bộ, thu hút đông đảo du khách thập phương đến tham gia, chiêm bái và cầu mong những điều tốt đẹp cho bản thân và gia đình.
Kết luận
Tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Bộ là một minh chứng sinh động cho sự đa dạng và thống nhất trong văn hóa Việt Nam. Bên cạnh những giá trị văn hóa, tinh thần to lớn, tín ngưỡng thờ Mẫu cũng đặt ra những vấn đề cần được nhìn nhận, đánh giá một cách khách quan, khoa học để góp phần gìn giữ và phát huy những giá trị tốt đẹp của di sản văn hóa dân tộc.
Tài liệu tham khảo:
- Huỳnh Thiệu Phong (2015), Tương đồng và dị biệt trong tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Bộ và giá trị của nó đối với hoạt động văn hóa du lịch, Khóa luận tốt nghiệp, Đại học Sài Gòn.
- Ngô Đức Thịnh (2009), Đạo Mẫu Việt Nam (tập 1), Nxb Tôn giáo.
- Nguyễn Thanh Lợi (2014), Một góc nhìn về văn hóa biển, Nxb Tổng hợp TP. HCM.
- Phan An (2015), Tính tích hợp và dung hợp trong tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt Nam Bộ – đăng trong Kỷ yếu Hội thảo khoa học “Tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Bộ: Bản sắc và giá trị”, tr.13-16, Nxb Đại học Quốc gia TP. HCM.
- Vũ Ngọc Khánh (2012), Tục thờ Thánh – Mẫu ở Việt Nam, Nxb Văn hóa Thông tin.
