Tổ chức xã hội cổ truyền của người Mường Hòa Bình

Hình ảnh Khổng Đức Thiêm

Từ những thung lũng xanh tươi đến những dãy núi trùng điệp, văn hóa Mường đã hình thành và phát triển qua hàng nghìn năm lịch sử. Xã hội Mường cổ truyền, với những nét đặc trưng riêng biệt, đã hun đúc nên những giá trị văn hóa độc đáo, phản ánh rõ nét đời sống vật chất và tinh thần của cộng đồng người Mường ở Hòa Bình. Bài viết này sẽ đi sâu vào tìm hiểu về cơ cấu tổ chức xã hội Mường, từ hạt nhân gia đình đến các đơn vị hành chính phức tạp hơn, đồng thời phân tích chế độ Nhà Lang, luật lệ Mường và ảnh hưởng của chúng đối với đời sống người dân.

Gia đình, Họ tộc và Sự hình thành Làng Mường

Nền tảng của xã hội Mường là nhà nóc, nơi cha mẹ và con cái chung sống dưới một mái nhà, cùng canh tác và chia sẻ kinh tế. Sự gắn kết huyết thống tạo nên họ tộc, một cộng đồng lớn hơn, cùng khai khẩn đất đai, hình thành nên những điểm dân cư đầu tiên. Tinh thần đoàn kết, tương trợ được thể hiện qua câu tục ngữ “Anh em chín đời còn hơn người dưng; Anh em xa không bằng hai, ba nhà cùng rộc”. Sự phụ quyền thể hiện rõ nét trong nhà nóc với người cha, người chồng, đặc biệt là con trai trưởng nắm giữ quyền quyết định mọi việc trọng đại, từ việc làm ăn đến nghi lễ tín ngưỡng. Trách nhiệm của chủ nhà nóc cũng nặng nề, phải uốn nắn con cháu, truyền dạy kinh nghiệm canh tác, đảm bảo sự phát triển và duy trì nếp sống gia tộc.

Từ những nhà nóc đơn lẻ, các điểm tụ cư dần hình thành, phát triển thành làng, mang nhiều tên gọi khác nhau như quê, bủng, lũng, làng và mường. Ban đầu, mỗi làng chỉ có một dòng họ, nhưng dần dà, xu hướng đa tộc họ phát triển, tạo nên sức mạnh cộng đồng trong việc xây dựng thủy lợi, chống lại thiên tai và bảo vệ lãnh thổ.

Làng Chiềng, Làng Trại, Làng Chèo và Sự Phân Hóa trong Xã Hội Mường

Sự phân hóa trong xã hội Mường thể hiện qua ba dạng thức làng mường: Làng Chiềng, Làng Trại và Làng Chèo. Làng Chiềng thường là những làng giàu có, nằm ở vị trí địa linh, đất đai màu mỡ, dân cư đông đúc, trở thành trung tâm ảnh hưởng đến các làng xung quanh. Mường Bi là một ví dụ điển hình, với trung tâm là Chiềng Lầm (tên cũ là Quê Lầm), là nơi quy tụ hàng trăm làng xóm lớn nhỏ. Tương tự, Mường Vang có trung tâm là Chiềng Vang.

Sơ đồ tổ chức Nhà Lang

Làng Trại, nhỏ hơn Làng Chiềng, thường tập trung quanh các Mường lớn, trong khi Làng Chèo là những làng nghèo, nằm ở vùng đất khó canh tác, đời sống người dân phụ thuộc nhiều vào săn bắt và khai thác lâm sản. Tuy nhiên, sự phân hóa này không tạo ra sự khác biệt về quyền lợi và nghĩa vụ của cư dân. Mường lớn, với trung tâm là Làng Chiềng, trở thành đơn vị hành chính – xã hội đặc biệt, khác với các đơn vị hành chính của người Kinh và người Thái. Trong mỗi làng, các chủ gia đình, người già, trưởng họ và thầy mo là những người có uy tín, đóng vai trò quan trọng trong việc giải quyết các mâu thuẫn nội bộ.

Chế độ Nhà Lang và Sự Bất Bình Đẳng trong Xã Hội

Song hành với sự phát triển của các đơn vị tụ cư là sự hình thành chế độ Nhà Lang, tạo ra hai đẳng cấp khép kín: tầng lớp thống trị là các Lang và tầng lớp bị trị là mol mường (người trong mường). Các Lang, đứng đầu là Lang Cun (con trai trưởng nhánh chính), nắm giữ quyền lực tối cao trong mường. Lang Đạo (con trai trưởng nhánh thứ) quản lý các làng trại, chịu sự chỉ đạo của Lang Cun. Đội ngũ Ậu, được lựa chọn trong mường, là những người giúp việc đắc lực cho Nhà Lang, thực thi quyền lực và thu thập các loại cống nạp.

Ruộng Lang và Các Hình Thức Khai Thác

Quyền lực của Nhà Lang thể hiện rõ nét qua việc chiếm hữu và khai thác Ruộng Lang. Ruộng Lang là biểu hiện của quyền thừa kế tập thể của dòng họ Lang, được triều đình và luật lệ Mường thừa nhận. Nhà Lang, đứng đầu là Lang Cun, phân chia, quản lý và sử dụng Ruộng Lang, thu lợi từ sức lao động của người dân. Hai hình thức khai thác chính là Xâu (lao động tập thể trên ruộng của Lang Cun) và Nõ (lao động cá thể trên ruộng được phân chia cho từng hộ gia đình), đều là lao động không công mà người dân phải thực hiện cho Nhà Lang.

Luật Lệ Mường và Sự Thống Trị của Nhà Lang

Luật lệ Mường, do Nhà Lang đặt ra, nhằm củng cố quyền lực và duy trì trật tự xã hội. Luật lệ này bao gồm các quy định về nghĩa vụ của dân đối với Nhà Lang, hình thức xử phạt và các quy tắc trong đời sống cộng đồng. Sự hà khắc của luật lệ Mường, cùng với chế độ bóc lột của Nhà Lang, đã tạo nên sự bất bình đẳng sâu sắc trong xã hội Mường.

Kết Luận

Tổ chức xã hội cổ truyền của người Mường Hòa Bình là một bức tranh đa dạng và phức tạp, phản ánh quá trình phát triển lâu dài của cộng đồng người Mường. Chế độ Nhà Lang, với quyền lực tập trung và sự bóc lột sức lao động của người dân, đã tạo nên những nét đặc trưng riêng biệt cho xã hội Mường. Việc tìm hiểu và phân tích sâu sắc về tổ chức xã hội này không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về lịch sử và văn hóa Mường, mà còn góp phần vào việc bảo tồn và phát huy những giá trị truyền thống quý báu của dân tộc.

Tài liệu tham khảo

• Bùi Huy Vọng: Làng Mường ở Hòa Bình, Nxb. Văn hóa thông tin, 2014.
• Nguyễn Thị Thanh Nga: Văn hóa truyền thống một số tộc người ở Hòa Bình.
• Đào Duy Anh: Chế độ Lang Đạo của người Mường Thanh Hóa. Bản đánh máy. Viện Sử học.
• Bùi Văn Kín (chủ biên): Góp phần tìm hiểu tỉnh Hòa Bình, Ty Văn hóa thông tin tỉnh Hòa Bình, 1972.
• Hà Kính: Bản Chúc thư lụa mang niên đại Hồng Đức (1471) mới phát hiện ở Đà Bắc, Nghiên cứu lịch sử số 1 (208) – 1983.
• Đặng Nghiêm Vạn (Chủ biên): Tư liệu về lịch sử và xã hội dân tộc Thái.
• Nguyễn Từ Chi: Góp phần nghiên cứu văn hóa và tộc người, Nxb. Văn hóa dân tộc, 2003.