Trấn Thuận Thành: Vùng Đệm Trong Cuộc Xung Đột Nguyễn – Tây Sơn (1771-1802)

Giữa bối cảnh đầy biến động của lịch sử Việt Nam cuối thế kỷ XVIII, trấn Thuận Thành nổi lên như một vùng đất đặc biệt, mang trong mình những nét văn hóa đa dạng của các cộng đồng dân tộc bản địa như Chăm, Raglai, Churu, K’ho… Vùng đất này, nằm trải dài trên địa phận Ninh Thuận, Bình Thuận và một phần Lâm Đồng, Đắk Lắk, Đắk Nông ngày nay, đã chứng kiến những thăng trầm của lịch sử, đặc biệt là trong cuộc xung đột giữa nhà Nguyễn và Tây Sơn. Với vị trí địa lý đặc thù, nằm giữa hai thế lực lớn, Trấn Thuận Thành không chỉ đơn thuần là vùng đệm địa lý mà còn là chiến trường chính trị, nơi diễn ra những cuộc tranh giành quyền lực và ảnh hưởng phức tạp.

Quy Thuận và Phân Hóa: Trấn Thuận Thành Dưới Áp Lực Tây Sơn

Trước khi bão táp của cuộc khởi nghĩa Tây Sơn ập đến, trấn Thuận Thành tồn tại như một thực thể tự trị dưới sự bảo hộ của chúa Nguyễn. Các Thuận Thành vương duy trì mối quan hệ hòa hiếu, chấp hành nghĩa vụ thuế khóa với chúa Nguyễn, đổi lại được hưởng những đặc ân và sự tôn trọng về phong tục tập quán. Cư dân Thuận Thành và người Việt ở phủ Bình Thuận chung sống hòa thuận, tạo nên bức tranh đa sắc tộc yên bình.

Bản đồ Trấn Thuận Thành

Tuy nhiên, sự trỗi dậy của Tây Sơn năm 1771 đã làm đảo lộn cục diện. Chúa Nguyễn sụp đổ, chỉ còn Nguyễn Ánh lưu vong, nung nấu ý chí phục thù. Trấn Thuận Thành rơi vào vòng kiểm soát của Tây Sơn, đứng đầu là Nguyễn Nhạc. Từ đây, vùng đất này trở thành mục tiêu tranh giành giữa Tây Sơn và Nguyễn Ánh, dẫn đến sự phân hóa ngay trong nội bộ các lực lượng cầm quyền tại trấn.

Năm 1783, Cai cơ Tá, người cầm quyền ở trấn Thuận Thành, quy thuận Tây Sơn khi quân Tây Sơn tiến vào Bình Thuận. Cai cơ Tá, được cho là vua Champa Po Tisuntiraydaparan, đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong quan hệ giữa trấn Thuận Thành và Tây Sơn. Tuy nhiên, tình hình lại càng thêm rối ren khi xuất hiện những mâu thuẫn về thời điểm Cai cơ Tá rời bỏ chức vị và sự lên ngôi của Po Cei Brei, người được cho là Nguyễn Văn Chiêu, sau này theo Nguyễn Ánh chống Tây Sơn.

Giằng Co Quyền Lực: Trấn Thuận Thành Trong Cuộc Chiến Nguyễn – Tây Sơn

Trong khi Tây Sơn bành trướng thế lực ra Bắc, nội bộ bắt đầu chia rẽ. Nguyễn Huệ nắm giữ phía Bắc, Nguyễn Nhạc xưng vua ở Quy Nhơn, giao Nguyễn Lữ quản lý miền Nam. Nguyễn Ánh nhân cơ hội này củng cố lực lượng, từng bước thiết lập nền hành chính tại Gia Định, chuẩn bị cho cuộc chiến trường kỳ chống Tây Sơn. Bình Thuận, bao gồm cả trấn Thuận Thành, với vị trí chiến lược, trở thành mục tiêu quan trọng của cả hai phe.

Năm 1790, Nguyễn Ánh tấn công Bình Thuận, kiểm soát phần phía Nam và một phần trấn Thuận Thành. Nguyễn Văn Chiêu (Po Cei Brei) ngả theo Nguyễn Ánh, được phong Chưởng cơ. Trong khi đó, Cai cơ Tá và quân Tây Sơn vẫn giữ vững phía Bắc Bình Thuận. Trấn Thuận Thành bị chia cắt, trở thành chiến trường giữa hai thế lực đối địch.

Năm 1793, Nguyễn Ánh chiếm được toàn bộ Bình Thuận. Chưởng cơ Nguyễn Văn Hào (Po Ladhunpaghuh) giết chết Cai cơ Tá, chấm dứt một giai đoạn sóng gió của trấn Thuận Thành. Nguyễn Ánh bãi bỏ hiệu Thuận Thành vương, đặt chức Trấn trưởng, đánh dấu sự thay đổi trong cơ cấu hành chính của vùng đất này.

Giai đoạn 1796-1797 chứng kiến cuộc nổi dậy của Tuen Phaow, một thủ lĩnh người Mã Lai. Phong trào này, tuy không thành công, nhưng cũng góp phần làm phức tạp thêm tình hình chính trị vốn đã rối ren ở trấn Thuận Thành và Bình Thuận.

Cuối cùng, với sự thoái vị của Nguyễn Văn Hào và sự lên ngôi của Nguyễn Văn Chấn (Po Saong Nyung Ceng), trấn Thuận Thành bước vào một giai đoạn mới. Đây cũng là thời điểm cuộc chiến Nguyễn – Tây Sơn đi đến hồi kết, với chiến thắng thuộc về Nguyễn Ánh năm 1802.

Kết Luận: Bài Học Về Sự Thích Nghi và Bền Bỉ

Trấn Thuận Thành, vùng đất đa văn hóa, đã trải qua những biến động dữ dội trong cuộc xung đột Nguyễn – Tây Sơn. Từ một thực thể tự trị dưới thời chúa Nguyễn, trấn Thuận Thành bị cuốn vào vòng xoáy chiến tranh, trở thành chiến trường tranh giành quyền lực giữa hai thế lực lớn. Câu chuyện về trấn Thuận Thành là bài học về sự thích nghi và bền bỉ của các cộng đồng dân tộc bản địa trước những biến động của lịch sử. Nó cũng nhắc nhở chúng ta về tầm quan trọng của sự đoàn kết và hòa hợp dân tộc trong việc xây dựng và bảo vệ đất nước.

Tài Liệu Tham Khảo

• Sách/Tài liệu gốc:

  • Quốc Sử Quán triều Nguyễn (2002), Đại Nam Thực Lục, tập 1, Nxb. Giáo dục, Hà Nội.
  • Quốc Sử Quán triều Nguyễn (2006), Đại Nam Liệt Truyện, tập 2: chính biên – sơ tập, Nxb. Thuận Hóa, Huế.
  • Po Dharma (1978), Chroniques du Panduranga, Thèse de l’EPHE, IV°section, Paris.

• Nghiên cứu:

  • Đổng Thành Danh (2015), “Trấn Thuận Thành thời chúa Nguyễn”, Tạp chí Xưa và Nay, số 465, tháng 11 (2015), tr. 21 – 24.
  • Đổng Thành Danh (2016), “Bàn thêm về phiên quốc Panduranga hay trấn Thuận Thành (thế kỷ XVII – XIX)”, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, số 9 (485), tr. 71 – 78.
  • Phan Khoang (1971), Việt sử xứ Đàng Trong, Khai trí, Saigon.
  • Tạ Chí Đại Trường (2012), Lịch sử nội chiến ở Việt Nam (1771 – 1808), Nxb. Tri thức, Hà Nội.
  • Lương Ninh (2006), Vương quốc Champa, Nxb. Đại học Quốc gia, Hà Nội.
  • P-B. Lafont (2011), Vương quốc Champa: địa dư – dân cư – lịch sử, IOC – Champa, San Jose.
  • Po Dharma (2012), Vương quốc Champa: lịch sử 33 năm cuối cùng, IOC – Champa, San Jose.