Tượng đồng người dắt hai con chó, di tích khảo cổ Phú Lương, Hà Đông, Văn hóa Đông Sơn trung kỳ, niên đại khoảng 2.000 năm Tr.CN
Đề xuất cấm bán, chế biến và ăn thịt chó mèo trên địa bàn Hà Nội của Ủy Ban Nhân dân thành phố đã khơi mào nhiều tranh luận, đặc biệt là quan điểm cho rằng “thịt chó là món ăn truyền thống của dân tộc Việt Nam”. Liệu lập luận này có thực sự dựa trên nền tảng lịch sử vững chắc, hay chỉ là cảm nhận dựa trên thói quen của một bộ phận người dân trong một giai đoạn lịch sử nhất định? Bài viết này sẽ đi sâu phân tích các sử liệu, khảo cổ và văn hóa dân gian để làm sáng tỏ vấn đề này.
Chó Trong Văn Hóa Lạc Việt Cổ Đại
Lịch sử hơn 2.000 năm dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam gắn liền với nhiều cuộc chiến tranh chống ngoại xâm. Ngay từ thời cổ đại, người Lạc Việt đã phải đối mặt với cuộc xâm lược của quân Tần hùng mạnh. Sử sách Trung Hoa ghi lại rằng vào năm 214 Tr.CN, quân Tần vượt Ngũ Lĩnh tiến đánh Lạc Việt. Quân dân Việt đã kiên cường kháng cự bằng chiến tranh du kích, tận dụng địa hình hiểm trở để chống trả kẻ thù. Cuộc chiến kéo dài gần 7 năm, gây tổn thất nặng nề cho quân Tần và góp phần quan trọng vào sự sụp đổ của triều đại này.
Trong cuộc chiến chống Tần, chó đóng vai trò quan trọng trong đời sống của người Lạc Việt, không chỉ là vật nuôi, chó còn là bạn, là đồng đội trong các trận chiến. Sử liệu và truyền thuyết dân gian đều đề cập đến việc người Việt huấn luyện chó để canh gác, tham gia chiến đấu, thậm chí là hy sinh cùng chủ trên chiến trường. Hình ảnh chó xuất hiện trong các di chỉ khảo cổ từ Văn hóa Hòa Bình đến Văn hóa Đông Sơn, đặc biệt là trên các đồ đồng Đông Sơn như rìu chiến, thạp đồng, trống đồng,… cho thấy sự gắn bó mật thiết giữa con người và loài vật này.
Vòng đồng Văn hóa Đông Sơn, niên đại khoảng 2.500 năm Tr.CN, có hình đôi chó
Các nhà khảo cổ học đã tìm thấy xương chó trong các di chỉ khảo cổ có niên đại cách ngày nay 7.000 năm, chứng tỏ người Việt đã thuần hóa chó từ rất sớm. Chó được chôn cất cẩn thận cùng người trong các ngôi mộ cổ, minh chứng cho mối quan hệ khăng khít, gần gũi vượt lên trên mục đích vật chất thông thường.
Từ Chó Đá Đến Nghê: Sự Linh Thiêng Hóa Hình Tượng Chó
Trong tâm thức của người Việt, chó không chỉ là vật nuôi mà còn là linh vật mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc. Niềm tin này thể hiện rõ nét qua tục thờ chó đá ở nhiều làng quê Bắc Bộ. Chó đá thường được đặt trước cổng đình, chùa, miếu, lăng mộ, nhà dân,… với ý nghĩa xua đuổi tà ma, bảo vệ sự bình yên cho con người và cộng đồng.
Lược đồng cài tóc có hình đôi chó bên dưới hai đôi chim. Văn hóa Đông Sơn, niên đại 2.500 năm Tr.CN
Hình tượng chó đá sau này được cách điệu hóa thành con Nghê – linh vật phổ biến trong kiến trúc, điêu khắc Việt Nam. Nghê mang hình dáng kết hợp giữa chó, rồng, sư tử,… thể hiện sự uy nghiêm, dũng mãnh, thường được đặt ở những vị trí trang trọng như trên mái đình, chùa, lăng tẩm,…
Sự phát triển từ chó đá thành con Nghê cho thấy quá trình “thần thánh hóa” hình tượng chó trong văn hóa Việt Nam. Chó không chỉ là người bạn trung thành mà còn là biểu tượng cho sức mạnh, sự linh thiêng, bảo vệ con người khỏi những thế lực xấu xa.
Thịt Chó – Món Ăn Truyền Thống?
Mặc dù chó giữ vị trí quan trọng trong văn hóa Việt, nhưng khẳng định “thịt chó là món ăn truyền thống” cần được xem xét kỹ lưỡng. Các thư tịch cổ của Việt Nam, bao gồm cả sách dạy nấu ăn như “Thực vật tất khảo tường kí lục” (khoảng thế kỷ 18), đều không đề cập đến món ăn từ thịt chó.
Sự xuất hiện của các quán thịt chó ở miền Bắc Việt Nam được ghi nhận trong các ghi chép của giáo sĩ phương Tây vào thế kỷ 18 – 19, trùng với giai đoạn bất ổn định, loạn lạc ở Trung Quốc. Nhiều giả thuyết cho rằng tục ăn thịt chó du nhập vào Việt Nam trong thời gian này do ảnh hưởng từ người Hán chạy loạn sang.
Cán dao găm đồng đúc tượng người và chó đi săn, Văn hóa Đông Sơn, 2.500 năm Tr.CN
Ở miền Nam Việt Nam, thịt chó chỉ mới phổ biến từ sau năm 1954, chủ yếu trong cộng đồng người di cư từ miền Bắc. Trước đó, người dân Nam Bộ ít khi ăn thịt chó do chịu ảnh hưởng từ văn hóa Pháp, vốn coi chó là vật nuôi gần gũi.
Có thể thấy, tục ăn thịt chó ở Việt Nam không có bề dày lịch sử lâu đời, và chỉ phổ biến trong một bộ phận người dân, chủ yếu ở miền Bắc, từ thế kỷ 18 – 19. Việc ăn thịt chó cũng không xuất hiện trong các nghi lễ truyền thống, phong tục tập quán lâu đời của người Việt.
Kết Luận
Hình ảnh con chó đã in đậm trong văn hóa Việt Nam từ thời cổ đại, là biểu tượng cho lòng trung thành, sự dũng cảm và mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc. Việc ăn thịt chó, tuy đã xuất hiện trong đời sống của một bộ phận người dân Việt, nhưng không phải là truyền thống lâu đời và không phản ánh được văn hóa, bản sắc dân tộc. Đề xuất cấm mua bán, chế biến, ăn thịt chó, mèo là bước đi cần thiết để bảo vệ động vật, gìn giữ những giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc, hướng tới một xã hội nhân văn và tiến bộ.
