Cách đây tròn 370 năm, vào ngày 5/2/1651, một tác phẩm có ý nghĩa lịch sử to lớn đối với ngôn ngữ và văn hóa Việt Nam đã chính thức được xuất bản tại Roma. Đó là “Dictionarium Annamiticum Lusitanum et Latinum“, thường được biết đến với tên gọi “Từ điển Việt-Bồ-La” của Alexandre de Rhodes. Được coi là cuốn từ điển tiếng Việt đầu tiên sử dụng chữ Quốc ngữ, tác phẩm này không chỉ là công cụ hỗ trợ cho các giáo sĩ Dòng Tên học tiếng Việt mà còn là minh chứng cho sự định hình và phát triển của chữ Quốc ngữ thuở ban đầu.
Giá trị văn hóa của “Từ điển Việt-Bồ-La”
Mục đích ban đầu của de Rhodes khi biên soạn “Từ điển Việt-Bồ-La” là giúp các giáo sĩ Dòng Tên học tiếng Việt và ngược lại, hỗ trợ người An Nam (tên gọi Việt Nam lúc bấy giờ) học tiếng Bồ Đào Nha và tiếng Latin. Tuy nhiên, vượt xa mục đích ban đầu, tác phẩm này đã trở thành một công trình khoa học nghiêm túc, được biên soạn theo lối từ điển châu Âu thời kỳ Phục Hưng với những giải thích tỉ mỉ và ví dụ minh họa sinh động.
Trang đầu “Từ điển Việt-Bồ-La” (1651) – Ảnh photocopy từ Propaganda Fide (Roma) năm 2001 (trái) và trang đầu bản dịch tiếng Việt năm 1991 (phải)
“Từ điển Việt-Bồ-La” phiên bản 1651 (gọi tắt là VBL-1651) gồm 491 trang, chia thành hai phần chính: “Từ điển” (450 trang) và “Khái lược về ngữ pháp tiếng Việt Đàng Ngoài” (31 trang). Phần “Từ điển” được sắp xếp theo hai cột với 248 mục từ được đánh số theo cột. Phần “Ngữ pháp” lại được in độc lập, có bản in trước, có bản in sau phần “Từ điển” và được chia thành 8 chương, bao gồm các nội dung về chữ cái, âm tiết, danh từ, đại từ, động từ và cú pháp tiếng Việt. Cấu trúc này được cho là tương đồng với một phần trong tác phẩm “De institutione grammatica libri tres” (1572) của Manuel Alvares, cuốn sách giáo khoa tiếng Latin tiêu chuẩn được sử dụng bởi các giáo sĩ Dòng Tên.
Sự tỉ mỉ và nghiêm túc trong quá trình biên soạn và in ấn VBL-1651 còn được thể hiện qua việc tác giả bổ sung phần phụ lục và đính chính lỗi. Điều này cho thấy de Rhodes đã dành nhiều tâm huyết để tạo nên một công trình ngôn ngữ học hoàn chỉnh, chính xác và khoa học.
Bản dịch tiếng Việt năm 1991 và những điểm cần lưu ý
Nhằm giúp những người không biết tiếng Bồ Đào Nha và tiếng Latin tiếp cận với VBL-1651, năm 1991, Viện Khoa học Xã hội tại Thành phố Hồ Chí Minh đã cho xuất bản bản dịch tiếng Việt với tên gọi “Từ điển An Nam-Lusitan-La Tinh” (gọi tắt là VBL-1991).
VBL-1991 ra đời là một sự kiện văn hóa quan trọng, góp phần đưa “kho báu” ngôn ngữ và văn hóa mà Alexandre de Rhodes dày công ghi chép đến gần hơn với độc giả hiện đại.
Tuy nhiên, do hạn chế về kỹ thuật in ấn và một số sai sót trong quá trình dịch thuật, VBL-1991 vẫn còn tồn tại một số lỗi về chữ viết, từ ngữ chưa thống nhất so với bản gốc. Những lỗi này, dù không ảnh hưởng đến giá trị tổng quát của tác phẩm, cũng cần được xem xét và chỉnh sửa trong các lần tái bản sau này.
Kết luận
“Từ điển Việt-Bồ-La” của Alexandre de Rhodes là một di sản văn hóa quý giá, đánh dấu một cột mốc quan trọng trong lịch sử hình thành và phát triển của chữ Quốc ngữ. Việc nghiên cứu, so sánh giữa bản gốc VBL-1651 và bản dịch VBL-1991 là cần thiết để hiểu rõ hơn về quá trình phát triển của tiếng Việt và chữ Quốc ngữ.
Việc tái bản và chỉnh sửa VBL-1991 dựa trên nguyên tác VBL-1651 là một trăn trở của giới nghiên cứu, nhằm tạo ra một công cụ tra cứu đáng tin cậy, phục vụ cho việc nghiên cứu lịch sử, văn hóa và ngôn ngữ tiếng Việt.
