Tòa thánh Cao Đài Tây Ninh Tòa Thánh Cao Đài- Tây Ninh
Vùng đất Nam Bộ, điểm đến cuối cùng trong hành trình mở cõi của dân tộc Việt, mang trong mình một bức tranh văn hóa đa sắc màu, vừa cổ kính, vừa tươi mới. Trong đó, đời sống văn hóa tinh thần với sự hiện diện của hàng loạt tín ngưỡng và tôn giáo bản địa, nổi bật như Cao Đài, Hòa Hảo, Tứ Ân Hiếu Nghĩa, Bửu Sơn Kỳ Hương,… đã tạo nên một nét độc đáo riêng biệt. Vậy đâu là nguyên nhân dẫn đến sự hình thành và phát triển của các tôn giáo nội sinh này? Bài viết này, dựa trên những nghiên cứu về lịch sử, địa lý và văn hóa, sẽ đi sâu phân tích ba yếu tố chính góp phần lý giải cho hiện tượng đặc biệt này.
Tôn Giáo – Nhu Cầu Tất Yếu Của Con Người Trong Xã Hội
Sự xuất hiện của tôn giáo từ thuở sơ khai của lịch sử loài người (khoảng 95.000 – 35.000 năm trước Công nguyên) đã khẳng định vai trò quan trọng của nó trong đời sống văn hóa tinh thần. Tôn giáo ra đời như một nhu cầu tất yếu, nhằm giải đáp những thắc mắc về nguồn gốc vũ trụ, sự tồn tại của thần thánh, ý nghĩa cuộc sống và những giá trị đạo đức “Chân – Thiện – Mỹ”.
Là một quốc gia chịu ảnh hưởng sâu sắc của nền văn minh lúa nước, Việt Nam mang trong mình lối tư duy tổng hợp và khả năng thích nghi linh hoạt. Chính vì vậy, bên cạnh việc tiếp thu các tôn giáo lớn từ bên ngoài, văn hóa Việt Nam còn là mảnh đất màu mỡ cho sự hình thành và phát triển của các tôn giáo nội sinh. Đặc biệt, vùng đất Nam Bộ, với những đặc thù về lịch sử, địa lý và văn hóa, đã chứng kiến sự ra đời của nhiều tôn giáo mới.
Lịch Sử – Địa Lý – Văn Hóa: Ba Mảnh Ghép Tạo Nên Bức Tranh Tôn Giáo Nam Bộ
Lịch Sử – Nền Móng Cho Sự Hình Thành Tôn Giáo Nội Sinh
Từ cuộc Nam tiến của Chúa Nguyễn năm 1558 đến sự kiện Lễ Thành Hầu Nguyễn Hữu Cảnh kinh lý miền Nam năm 1698, dòng chảy lịch sử đã ghi dấu những bước chân đầu tiên của người Việt trên vùng đất Nam Bộ. Những lưu dân, phần lớn là người nghèo khó, tha hương cầu thực hoặc mang trong mình trọng tội, đã tìm đến vùng đất mới với hy vọng về một cuộc sống tốt đẹp hơn.
Trong bối cảnh đó, các tổ chức tôn giáo ra đời như một “cộng đồng” tinh thần, là nơi người dân tìm thấy sự tương trợ, giúp đỡ lẫn nhau trong cuộc sống mưu sinh đầy khó khăn, thử thách. Vai trò của tôn giáo trong việc tập hợp, liên kết cư dân, tạo dựng cuộc sống mới trên vùng đất hoang sơ được thể hiện rõ nét qua nhận định của nhà nghiên cứu Nguyễn Hồng Dương: “Những cư dân Nam Bộ khẩn hoang mang tính tự phát. Khẩn hoang là một công việc nặng nhọc, nó đòi hỏi sự hợp lực của một cộn đồng người. Vì vậy tôn giáo nội sinh ở Nam Bộ giữ vai trò rất lớn trong việc tập hợp cư dân – tín đồ hợp sức khẩn hoang, lập ấp…”
Văn Hóa – Nền Tảng Cho Sự Dung Hợp Và Phát Triển
Bên cạnh yếu tố lịch sử, văn hóa cũng đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành các tôn giáo nội sinh ở Nam Bộ. Khác với Phật giáo hay Nho giáo, vốn kén người và đòi hỏi sự am hiểu nhất định, những tôn giáo mới ra đời mang tính dung hợp cao, kết hợp các yếu tố của cả ba tôn giáo lớn: Phật, Nho, Lão. Sự hòa quyện này tạo nên nét riêng biệt, gần gũi với đời sống thường nhật, dễ dàng được người dân tiếp nhận.
Bên cạnh đó, tính cộng đồng, sự tương trợ, giúp đỡ lẫn nhau cũng là một đặc trưng nổi bật trong văn hóa của người dân Nam Bộ. Họ đề cao tinh thần “lá lành đùm lá rách”, sẵn sàng chia sẻ, giúp đỡ nhau vượt qua khó khăn, hoạn nạn. Các tôn giáo nội sinh ra đời như một sợi dây liên kết vô hình, góp phần củng cố tinh thần đoàn kết, tạo dựng cộng đồng vững mạnh.
Địa Lý – Yếu Tố Thúc Đẩy Sự Đa Dạng Tín Ngưỡng
Vị trí địa lý đặc biệt của Nam Bộ, vùng đất “sau Sài Gòn”, ít chịu sự chi phối của văn hóa và tôn giáo truyền thống, đã tạo điều kiện thuận lợi cho sự du nhập và phát triển của các tôn giáo mới. “Xét về không gian, Nam Bộ là vùng đất mới, đến cuối thế kỷ XIX vẫn còn là một môi trường sống đầy bí ẩn. Tây Nam Bộ lại là vùng khai phá sau cùng, có vị trí “sau Sài Gòn”, nhờ đó mà nơi đây không còn bị chi phối nhiều bởi văn hóa và những tôn giáo truyền thống nên dễ dàng chấp nhận cái mới, cũng là nơi có nhiều tự do hơ trong việc sáng tạo cái mới…” – Theo PGS.TS Trần Ngọc Thêm.
Địa hình “Tiền tam giang, hậu Thất lĩnh” với hệ thống sông ngòi chằng chịt, núi non hùng vĩ cũng là một yếu tố quan trọng góp phần tạo nên sự đa dạng tín ngưỡng. Những ngọn núi linh thiêng như núi Bà Đen (Tây Ninh), Thất Sơn (An Giang) không chỉ là nơi tu hành lý tưởng mà còn là bối cảnh ra đời của nhiều tôn giáo bản địa, tiêu biểu như đạo Cao Đài và đạo Hòa Hảo.
Kết Luận
Sự hình thành và phát triển của các tôn giáo nội sinh ở Nam Bộ là kết quả của sự tương tác phức tạp giữa ba yếu tố: lịch sử, địa lý và văn hóa. Dù không phải tôn giáo nào cũng được công nhận về mặt pháp lý, nhưng tất cả đều là minh chứng sống động cho lịch sử hình thành và phát triển của vùng đất phương Nam.
Ngày nay, các tôn giáo nội sinh vẫn tiếp tục tồn tại và phát triển, góp phần làm phong phú thêm đời sống tinh thần của người dân. Việc nghiên cứu, tìm hiểu về các tôn giáo này không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về lịch sử, văn hóa của dân tộc mà còn có ý nghĩa thiết thực trong việc xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân tộc, hướng đến một xã hội phồn vinh và hạnh phúc.
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
- Phan An (2010), “Người Việt Nam Bộ từ góc nhìn tôn giáo”, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật (số 311).
- Nguyễn Hồng Dương (2013), Tôn giáo trong văn hóa Việt Nam, Nxb Văn hóa – Thông tin.
- Lý Tùng Hiếu (2013), “Tổng quan về tôn giáo của cư dân Nam Bộ”, Kỷ yếu Hội thảo khoa học “Một số vấn đề về lý luận và thực tiễn sự chuyển đổi tôn giáo của các dân tộc thiểu số ở vùng Nam Bộ”, tr11 – 32.
- Nguyễn Đắc Hưng (2009), Việt Nam: Văn hóa và con người, Nxb Chính trị Quốc gia.
- Đỗ Quang Hưng (2014), Nhà nước – Tôn giáo – Luật pháp, Nxb Chính trị Quốc gia.
- Ngô Văn Lệ (2003), Một số vấn đề về văn hóa tộc người ở Nam Bộ và Đông Nam Á, Nxb Đại học Quốc gia TP. HCM.
- Phan Ngọc (2013), Nền văn hóa mới của Việt Nam, Nxb Văn hóa – Thông tin.
- Trần Ngọc Thêm (2014), Văn hóa người Việt vùng Tây Nam Bộ, Nxb Văn hóa – Văn nghệ.
- Đỗ Anh Thơ (2015), Hình ảnh văn hóa tôn giáo thế giới và Việt Nam,Nxb Hồng Đức.
- Đặng Nghiêm Vạn (2012), Lý luận về tôn giáo và tình hình tôn giáo ở Việt Nam, Nxb Chính trị Quốc gia.
