Từ Sơn – Tiên Du: Hành Trình Lịch Sử Và Văn Hóa

Vùng đất Từ Sơn và Tiên Du, nay thuộc tỉnh Bắc Ninh, nằm bên dòng sông Đuống hiền hòa, từ lâu đã là một trung tâm kinh tế, chính trị và văn hóa quan trọng của Kinh Bắc. Bài viết này sẽ đưa chúng ta ngược dòng thời gian, khám phá hành trình lịch sử và văn hóa phong phú của vùng đất địa linh nhân kiệt này.

Bản đồ Bắc NinhBản đồ tỉnh Bắc Ninh

Địa lý và Hệ thống Sông Ngòi

Từ Sơn và Tiên Du được bao bọc bởi hệ thống sông ngòi dày đặc, tạo điều kiện thuận lợi cho việc tưới tiêu và giao thương. Sông Đuống, ranh giới tự nhiên với huyện Thuận Thành, chảy xiết với lượng phù sa dồi dào. Sông Ngũ Huyện (hay sông Thiếp) uốn lượn phía tây bắc Tiên Du, còn sông Tào Khê và ngòi Ba Xà góp phần tạo nên mạng lưới thủy văn phong phú cho vùng đất này. Đặc biệt, sông Tiêu Tương – gắn liền với câu chuyện tình Trương Chi – Mỵ Nương, dù một số đoạn đã bị lấp bồi thành ruộng, vẫn là một dấu ấn văn hóa đặc sắc.

Từ Thời Hùng Vương Đến Thời Kỳ Bắc Thuộc

Dưới thời Hùng Vương, Từ Sơn và Tiên Du thuộc bộ Vũ Ninh, cư dân nơi đây giỏi trồng lúa nước, chế tác đồ đá ngọc, gốm, dệt vải và buôn bán trên sông nước. Họ đã góp phần quan trọng vào sự hình thành kinh đô Cổ Loa. Trong thời kỳ Bắc thuộc, vùng đất này thuộc huyện Long Biên, một trung tâm sầm uất của Giao Chỉ, nơi giao thương tấp nập của khách trong và ngoài nước.

Thời Kỳ Tự Chủ Và Sự Phát Triển Rực Rỡ

Bước vào thời kỳ tự chủ, Từ Sơn – Cổ Lãm – Thiên Đức là quê hương của Lý Công Uẩn, vị vua sáng lập triều Lý. Nền móng địa phương được củng cố rõ nét dưới thời Trần với sự ra đời của hai huyện Đông Ngàn và Tiên Du. Vùng đất này trở nên giàu có bậc nhất Đại Việt, với thư viện, cung điện Bảo Hòa và nơi tuyển chọn nhân tài ở khu vực Phật Tích. Dưới thời Lê – Nguyễn, Đông Ngàn và Tiên Du thuộc phủ Từ Sơn, trấn Kinh Bắc, rồi tỉnh Bắc Ninh.

Những Biến Đổi Hành Chính Qua Các Thời Kỳ

Từ thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XX, địa giới hành chính của Từ Sơn và Tiên Du có nhiều thay đổi. Phủ Từ Sơn (tức huyện Đông Ngàn cũ) có 13 tổng với hơn 90 xã phường. Huyện Tiên Du có 9 tổng với hơn 50 xã. Qua các thời kỳ, nhiều tổng, xã của hai huyện này được sáp nhập, tách ra hoặc chuyển sang các huyện khác, phản ánh sự biến động của lịch sử và nhu cầu quản lý hành chính. Sau Cách mạng Tháng Tám, phủ Từ Sơn đổi thành huyện Từ Sơn, rồi đến năm 1963, hai huyện Từ Sơn và Tiên Du được sáp nhập thành huyện Tiên Sơn. Năm 1999, Tiên Sơn lại được tách ra thành hai huyện Từ Sơn và Tiên Du như hiện nay.

Văn Hóa, Phong Tục Và Tín Ngưỡng

Đình Bảng – Bắc Ninh

Từ Sơn – Tiên Du là vùng đất có mật độ dân cư cao, cư dân chủ yếu là nông dân cần cù, chất phác. Họ sống quần tụ theo làng xã, tuân theo hương ước, lệ làng. Phong tục tập quán nơi đây mang đậm nét truyền thống, thể hiện qua việc thờ cúng, lễ tết, hội hè đình đám. Đình làng không chỉ là nơi thờ thành hoàng mà còn là nơi tổ chức hội hè, thi thố tài năng, gìn giữ nét đẹp văn hóa.

Làng Nghề Và Hoạt Động Thương Mại

Bên cạnh nông nghiệp, cư dân Từ Sơn – Tiên Du còn phát triển nhiều nghề thủ công, tạo nên một hệ thống làng nghề phong phú. Nghề rèn, dệt lụa, làm gạch ngói, đồ gỗ, sơn mài… đã mang lại sự thịnh vượng cho vùng đất này. Hoạt động buôn bán cũng diễn ra sôi nổi với hệ thống chợ làng, chợ phiên, chợ chùa, chợ âm dương… thu hút thương nhân từ khắp nơi. Chợ Phù Lưu (chợ Dầu) là một trong những chợ lớn nhất vùng, nổi tiếng với việc buôn bán tơ lụa.

Tôn Giáo Và Nho Học

Đạo Phật du nhập vào Tiên Sơn từ đầu Công nguyên, phát triển rực rỡ dưới thời Lý – Trần với sự xuất hiện của nhiều dòng thiền và chùa chiền. Đạo Lão, Thiên Chúa giáo và Nho giáo cũng có ảnh hưởng nhất định. Nho học phát triển mạnh từ thời Lý – Trần, góp phần đào tạo nhiều nhân tài cho đất nước. Từ Sơn – Tiên Du là quê hương của nhiều vị đại khoa, trong đó có 6 trạng nguyên. Truyền thống hiếu học đã hun đúc nên những trí thức tài đức, có đóng góp to lớn cho đất nước.

Nghệ Thuật Dân Gian

Tiên Du – Từ Sơn là cái nôi của dân ca quan họ, một di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Hát cửa đình, hát chèo, múa rối nước… là những loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc, góp phần làm phong phú đời sống tinh thần của người dân.

Di Tích Lịch Sử – Văn Hóa

Chùa Phật Tích

Từ Sơn – Tiên Du còn lưu giữ nhiều di tích lịch sử – văn hóa có giá trị. Từ thời đại đồ đồng đến thời Nguyễn, các di tích như thành Cổ Loa, chùa Phật Tích, chùa Dâu, đình Bảng… là minh chứng cho sự phát triển liên tục của văn hóa, kiến trúc và điêu khắc của vùng đất này.

Từ Sơn – Tiên Du Trong Các Cuộc Kháng Chiến

Vùng đất Từ Sơn – Tiên Du cũng ghi dấu ấn trong lịch sử đấu tranh chống giặc ngoại xâm. Từ thời An Dương Vương đến các cuộc khởi nghĩa chống Pháp, nhân dân nơi đây luôn kiên cường bảo vệ quê hương đất nước. Đặc biệt, trong cuộc kháng chiến chống Pháp, Từ Sơn – Tiên Du là căn cứ địa quan trọng của phong trào Yên Thế, là nơi hoạt động của nhiều chí sĩ yêu nước.

Kết Luận

Từ Sơn – Tiên Du là vùng đất giàu truyền thống lịch sử và văn hóa. Qua hàng ngàn năm lịch sử, người dân nơi đây đã không ngừng lao động, sáng tạo, hun đúc nên những giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể quý báu. Từ Sơn – Tiên Du hôm nay đang tiếp tục phát huy truyền thống, vươn lên mạnh mẽ trên con đường hội nhập và phát triển.