Vùng đất Sài Gòn – Gia Định, từ buổi đầu khai hoang lập ấp đến đô thị phồn hoa hôm nay, đã trải qua bao biến thiên thăng trầm của lịch sử. Cuộc hành trình ấy, gắn liền với những quyết định quy hoạch mang tính bước ngoặt, định hình nên diện mạo và vận mệnh của thành phố. Bài viết này sẽ lần theo dấu ấn thời gian, từ những chiến lũy phòng thủ đến những đại lộ rộng mở, để khám phá câu chuyện quy hoạch đầy hấp dẫn của Sài Gòn.
Nội dung
Thành Gia Định, chứng nhân lịch sử bi hùng, từng là trung tâm quyền lực và phòng thủ của vùng đất phương Nam. Sự thất thủ nhanh chóng của thành trước liên quân Pháp – Tây Ban Nha ngày 17/2/1859 đã để lại nỗi đau sâu sắc trong lòng người dân Việt. Nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu đã khắc họa nỗi đau ấy qua câu thơ “Tan chợ vừa nghe tiếng súng Tây – Một bàn cờ thế phút sa tay”. Sự kiện này cũng đặt ra câu hỏi: nếu thành Gia Định cũ, kiên cố hơn, vững chãi hơn vẫn còn tồn tại, liệu số phận trận chiến có khác đi?
Hình ảnh tư liệu về quy hoạch Thủ Thiêm thời Ngô Đình Diệm
Thành Cũ Và Nỗi Đau Thất Thủ
Thành Gia Định năm 1859, hay còn gọi là thành Phụng, chỉ là phiên bản thu nhỏ của thành Phiên An (thành Quy, thành Bát Quái) hùng vĩ được xây dựng năm 1790. Thành Phiên An, với kiến trúc Vauban hiện đại, mang hình bát quái đậm chất Á Đông, được xem là thành lũy kiên cố nhất thời Nguyễn. Việc vua Minh Mạng hạ lệnh phá hủy thành Phiên An năm 1835 và xây dựng thành Gia Định nhỏ hơn, kém vững chãi hơn, được xem là một trong những nguyên nhân khiến thành thất thủ nhanh chóng. Nếu thành cũ vẫn còn, với tường thành cao dày, hào sâu rộng, hệ thống phòng thủ đa tầng, quân dân Gia Định có lẽ đã có thể cầm cự lâu hơn, chờ đợi viện binh từ các tỉnh Nam Kỳ.
Liên quân Pháp – Tây Ban Nha tấn công thành Gia Định ngày 17/2/1859
Dù bị phá hủy, dấu tích thành Gia Định vẫn tồn tại trong lòng Sài Gòn suốt nhiều thập kỷ sau. Năm 1870, trên nền thành cũ, người Pháp xây dựng thành mới mang tên Martin des Pallières (thành Ông Dèm), nơi đóng quân của Trung đoàn bộ binh thuộc địa 11. Thành Ông Dèm sau này trở thành thành Cộng Hòa dưới thời Ngô Đình Diệm và cuối cùng được chuyển đổi thành khu Đại học Sài Gòn. Hai tòa nhà hai bên đường Đinh Tiên Hoàng hiện nay chính là những chứng tích cuối cùng của thành Ông Dèm, nhắc nhớ về những biến cố lịch sử đã diễn ra trên mảnh đất này.
Khu vực cổng chính hướng đông nam thành Gia Định bị tấn công, hiện nay là ngã tư Lê Duẩn – Đinh Tiên Hoàng
Dấu Ấn Quy Hoạch Của Người Việt
Ít ai biết rằng, Sài Gòn, với hệ thống đường sá vuông vức, đã được quy hoạch từ trước khi người Pháp đặt chân đến. Trần Văn Học, một võ tướng thời Nguyễn, không chỉ là người vẽ bản đồ Sài Gòn đầu tiên theo phương pháp phương Tây mà còn là người đặt nền móng cho quy hoạch đô thị Sài Gòn năm 1790. Các trục đường chính do ông thiết kế, như đường Cái Quan (Nguyễn Trãi), đường Citadelle (Tôn Đức Thắng), và các con đường xung quanh thành Gia Định, đã trở thành khung sườn cho sự phát triển đô thị sau này. Sự sáng tạo của Trần Văn Học trong việc kết hợp kiến trúc phương Tây với địa hình sông nước đặc trưng của vùng đất Sài Gòn đã tạo nên một hệ thống giao thông hiệu quả, phục vụ cho sự phát triển kinh tế và giao thương.
Lũy Bán Bích và Quy Hoạch 1772
Trước Trần Văn Học, Nguyễn Cửu Đàm, một danh tướng thời chúa Nguyễn, đã có công lớn trong việc quy hoạch và bảo vệ Sài Gòn. Năm 1772, ông cho đắp lũy Bán Bích, một tuyến phòng thủ dài 8,5km, bảo vệ Sài Gòn – Chợ Lớn khỏi sự xâm lấn từ phía Tây. Lũy Bán Bích, cùng với hệ thống sông rạch tự nhiên, đã tạo thành một vòng bảo vệ vững chắc, giúp Sài Gòn phát triển thịnh vượng trong một thời gian dài. Ba con đường xéo Trần Quang Khải, Lý Chính Thắng, Kỳ Đồng hiện nay chính là dấu tích còn sót lại của lũy Bán Bích, minh chứng cho tầm nhìn chiến lược của Nguyễn Cửu Đàm.
Đường Trần Quang Khải (Q.1, TP.HCM) nằm trên đoạn đầu lũy Bán Bích xưa
Sài Gòn Dưới Thời Pháp Thuộc và Việt Nam Cộng Hòa
Người Pháp, sau khi chiếm Sài Gòn, đã kế thừa và phát triển quy hoạch sẵn có. Họ tập trung phát triển giao thông theo hướng đông – tây, kết nối Sài Gòn với Chợ Lớn và miền Tây, xây dựng các tuyến đường sắt, đường bộ, và hệ thống kênh rạch. Tuy nhiên, dự án kênh Vòng Thành, nhằm biến Sài Gòn thành một cù lao, đã bị bỏ dở. Dưới thời Việt Nam Cộng Hòa, Sài Gòn tiếp tục được mở rộng về phía đông với xa lộ Biên Hòa, cầu Sài Gòn, và khu công nghiệp Biên Hòa. Tuy nhiên, chiến tranh và bất ổn chính trị đã khiến nhiều dự án quy hoạch không được triển khai hoặc bị phá vỡ. Sự phát triển tự phát, thiếu kiểm soát đã dẫn đến tình trạng lấn chiếm kênh rạch, hình thành các khu ổ chuột, làm mất đi vẻ mỹ quan đô thị.
Đường Tự Do (nay là Đồng Khởi) năm 1961
Bài Học Lịch Sử
Câu chuyện quy hoạch Sài Gòn – Gia Định là bài học quý giá về tầm nhìn chiến lược và sự thích ứng với biến đổi của lịch sử. Từ những chiến lũy phòng thủ đến những đại lộ hiện đại, từ quy hoạch bài bản đến phát triển tự phát, Sài Gòn đã và đang không ngừng thay đổi diện mạo. Hiểu rõ quá khứ, chúng ta mới có thể hoạch định tương lai, xây dựng một Sài Gòn – TP.HCM phát triển bền vững, xứng đáng với bề dày lịch sử và tiềm năng to lớn của mình.
