Trang phục cung đình nhà Nguyễn
Bài viết của Trần Quang Đức
Văn hóa trang phục cung đình Việt Nam, một biểu trưng cho uy quyền và bản sắc dân tộc, không chỉ đơn thuần là y phục mà còn là sự kết tinh của tư tưởng đế vương và quan niệm Hoa – Di. Từ triều Ngô đến triều Nguyễn, trang phục vua quan liên tục biến đổi, mang dấu ấn của từng thời kỳ lịch sử, thể hiện rõ nét ảnh hưởng của hai dòng tư tưởng lớn.
1. Tư Tưởng Đế Vương: Khát Vọng Ngang Hàng Với Thiên Triều
Ngay từ thuở dựng nước, cha ông ta đã luôn ý thức được tinh thần tự chủ, độc lập, kiên cường chống lại ách đô hộ của các triều đại phương Bắc. Khát vọng về một quốc gia tự cường, sánh vai với thiên triều thể hiện rõ nét qua việc các vị vua Việt đều xưng đế, xây dựng một triều đình với đầy đủ uy nghi, lễ chế như Trung Hoa.
“Trung Quốc thịnh cường, ngoại di chấn điệp” (Đại Việt Lam sơn Dụ lăng bi – Di tích Lam Kinh. Ảnh: Trần Quang Đức)
Từ Lý Bí xưng đế năm 544, Mai Thúc Loan năm 713, đến Đinh Bộ Lĩnh năm 968, các triều đại Lý, Trần, Lê, Mạc kế tiếp đều kế thừa ý chí ấy. Văn bia, trụ đá, lời tuyên cáo… đều thể hiện rõ tư tưởng “Nam Đế” cai trị “Thiên Nam”, ngang hàng với “Bắc Đế” cai trị “Trung Nguyên”. Lời khẳng định “bá chủ trời Nam” của Đinh Tiên Hoàng trên cột kinh tràng, hay việc vua tôi nhà Hồ bị nhà Minh quy kết “tiếm vượt đổi quốc hiệu, xưng láo tôn hiệu, đổi niên hiệu”, cho thấy rõ nét khát vọng độc lập về danh xưng và lễ nghi của triều đình Việt Nam.
Tư tưởng đế vương còn thể hiện qua việc vua chúa Việt Nam luôn muốn được so sánh với các vị minh quân của Trung Hoa. Đó có thể là sự so sánh về tài năng như lời Lý Chiêu Hoàng ca ngợi Trần Cảnh, sử thần Vũ Quỳnh khen Lê Thánh Tông; cũng có thể là sự so sánh về đức độ như Trần Dụ Tông khen Trần Thái Tông; thậm chí là cả dáng vẻ bề ngoài. Tất cả đều cho thấy mong muốn khẳng định vị thế ngang bằng, thậm chí vượt trội của vương triều Đại Việt.
2. Quan Niệm Hoa Di: Nền Tảng Cho Sự “Trung Hoa” Của Nước Việt
Bên cạnh tư tưởng đế vương, quan niệm Hoa – Di cũng có ảnh hưởng sâu rộng đến văn hóa cung đình Việt Nam, đặc biệt là trang phục. Xuất phát từ quan niệm “trung tâm văn minh” trong kinh điển Trung Hoa, vua chúa Việt Nam tự nhận mình là đại diện cho văn minh, lễ giáo ở trung tâm, tương tự với các triều đại Hán, Đường. Khái niệm “Trung Quốc”, “Trung Hạ”, “Hoa Hạ”… trong sử sách nước ta thời kỳ này mang tính trừu tượng, chỉ vùng đất có nền văn minh phát triển, không nhất thiết là Trung Quốc ngày nay.
Quan niệm này thể hiện rõ nét qua việc sử dụng các khái niệm “Trung Quốc”, “Trung Hạ”, “Hoa Hạ” để chỉ nước ta trong các sử liệu như Toàn thư, Thiền Tông khóa hư ngữ lục, Đại Việt Lam Sơn Dụ lăng bi… Tư tưởng này càng được củng cố khi người Mãn Thanh xâm chiếm Trung Nguyên, khiến các nước Triều Tiên, Nhật Bản, Việt Nam tự nhận là “chính thống”, kế thừa văn minh Hán tộc.
Quan niệm Hoa – Di chi phối mạnh mẽ cách nhìn nhận về trang phục của triều đình. Trang phục của triều đại Hán, Đường, Tống, Minh… đều được mô phỏng để tạo nên vẻ uy nghiêm, trang trọng cho vua quan nước Việt. Ngược lại, trang phục của người Nguyên, Thanh bị coi là “dị tộc”, “man di” và bị bài xích.
3. Ảnh Hưởng Đến Sự Biến Đổi Trang Phục Cung Đình Việt Nam Qua Các Thời Kỳ
Sự kết hợp giữa tư tưởng đế vương và quan niệm Hoa – Di đã tạo nên những chuyển biến trong trang phục cung đình Việt Nam qua các triều đại:
- Thời kỳ đầu: Từ triều Ngô, Đinh, Tiền Lê, Lý đều có sự mô phỏng trang phục của các triều đại Trung Hoa như Đường, Tống.
- Triều Trần: Vẫn duy trì việc tham khảo trang phục Trung Hoa nhưng có những biến đổi nhất định để phù hợp với văn hóa bản địa.
- Triều Hồ: Trang phục có xu hướng quay về mô phỏng theo nhà Hán.
- Triều Lê: Chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ trang phục nhà Minh, đặc biệt là từ thời Lê Thánh Tông.
- Triều Nguyễn: Trang phục tiếp tục kế thừa từ triều Lê, song song với việc bài xích trang phục Mãn Thanh.
Việc vua Minh Mệnh ban áo mũ cho sứ thần Thủy Xá, đồng thời ra lệnh cải đổi trang phục của các tộc người thiểu số theo “Hán phong”, cho thấy rõ nét ảnh hưởng của tư tưởng Hoa – Di đến chính sách đồng hóa văn hóa thời Nguyễn.
Kết Luận
Trang phục cung đình Việt Nam là minh chứng sống động cho sự giao thoa văn hóa giữa Đại Việt và Trung Hoa. Dưới tác động của tư tưởng đế vương và quan niệm Hoa – Di, trang phục vua quan nước ta vừa mang nét uy nghi, cổ kính của Trung Hoa, vừa thể hiện bản sắc riêng của dân tộc. Việc tìm hiểu về trang phục cung đình không chỉ giúp chúng ta hiểu thêm về lịch sử, văn hóa dân tộc mà còn khơi gợi niềm tự hào về một đất nước với bề dày lịch sử và truyền thống văn hóa lâu đời.
