Cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, đất nước chìm trong ách đô hộ của thực dân Pháp, nhiều phong trào yêu nước nổi lên nhưng đều thất bại. Trong bối cảnh đó, hai nhà yêu nước tiêu biểu là Phan Bội Châu và Phan Châu Trinh đã dấn thân tìm đường cứu nước. Dù con đường của hai cụ đều không thành công, nhưng tấm lòng yêu nước và những tư tưởng tiến bộ của họ vẫn sáng mãi trong lịch sử dân tộc. Bài viết này tập trung phân tích tư tưởng giải phóng của cụ Phan Châu Trinh, từ việc tìm hiểu nguyên nhân mất nước đến đề xuất con đường canh tân đất nước, hướng tới một xã hội văn minh, dân chủ.
Nội dung
Ảnh: Phan Châu Trinh
Bối cảnh lịch sử và tư tưởng khai dân trí
Trong những thập niên đầu thế kỷ XX, phong trào cứu nước sôi sục với nhiều khuynh hướng khác nhau. Phan Bội Châu chủ trương bạo động, cầu viện Nhật Bản, trong khi Phan Châu Trinh lại lựa chọn con đường canh tân, cải cách xã hội. Khác với nhiều nhà nho đương thời, cụ Phan Châu Trinh sớm nhận thức được nguyên nhân sâu xa của sự yếu kém, lạc hậu của dân tộc chính là hệ tư tưởng Nho giáo lỗi thời và trình độ dân trí thấp kém. Người dân bị kìm kẹp trong tư tưởng “trung quân ái quốc”, phó mặc vận mệnh quốc gia cho vua chúa, thiếu ý thức về quyền lợi và trách nhiệm công dân. Chính sự u mê, lạc hậu này đã khiến đất nước dễ dàng rơi vào tay thực dân.
Cụ Phan đã so sánh xã hội Việt Nam với xã hội phương Tây, đặc biệt là nước Pháp, để thấy rõ sự khác biệt về dân trí và mức độ phát triển. Trong khi Pháp là một cường quốc với nền chính trị dân chủ, công nghiệp hiện đại thì Việt Nam lại là một nước thuộc địa, người dân thiếu hiểu biết về chính trị, xã hội. Từ đó, cụ Phan đưa ra chủ trương “khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh” làm tiền đề cho công cuộc canh tân đất nước.
Con đường canh tân và đấu tranh bất bạo động
Nhận thức được tầm quan trọng của giáo dục trong việc nâng cao dân trí, cụ Phan Châu Trinh chủ trương bãi bỏ chữ Hán, thay thế bằng Quốc ngữ, đồng thời kêu gọi người dân từ bỏ lối học khoa cử lỗi thời, chuyển sang học tập khoa học kỹ thuật, kiến thức hiện đại. Cụ Phan cũng cổ vũ việc đổi mới văn hóa, bài trừ hủ tục, khuyến khích tinh thần tự lực tự cường, học tập phương Tây để phát triển kinh tế, xã hội.
Ảnh: Phong trào Duy Tân đầu thế kỷ XX
Trong đấu tranh chính trị, cụ Phan Châu Trinh chủ trương bất bạo động, hợp tác với Pháp để từng bước giành lại quyền tự trị, sau đó tiến tới độc lập hoàn toàn. Cụ Phan tin tưởng vào chế độ dân chủ của Pháp, vào những người Pháp tiến bộ ở cả chính quốc lẫn thuộc địa, và hy vọng thông qua đối thoại, thương lượng để đạt được mục tiêu.
Tuy nhiên, con đường của cụ Phan Châu Trinh không thành công. Một phần do trình độ dân trí thấp kém, người dân chưa sẵn sàng tiếp nhận những tư tưởng mới. Mặt khác, bối cảnh quốc tế lúc bấy giờ chưa chín muồi, chủ nghĩa thực dân vẫn đang là xu thế chủ đạo. Dù vậy, những tư tưởng tiến bộ của cụ Phan vẫn có ý nghĩa to lớn, đặt nền móng cho những phong trào đổi mới sau này.
Tư tưởng giải phóng con người và bài học lịch sử
Cụ Phan Châu Trinh không chỉ dừng lại ở việc giải phóng dân tộc mà còn hướng tới giải phóng con người khỏi sự kìm kẹp của tư tưởng phong kiến, sự u mê, lạc hậu. Cụ Phan mong muốn xây dựng một nhà nước pháp quyền, dân chủ, nơi người dân được hưởng các quyền tự do căn bản, làm chủ vận mệnh của mình. Tư tưởng này của cụ Phan mang tính nhân văn sâu sắc, vượt xa thời đại và vẫn còn nguyên giá trị cho đến ngày nay.
Lịch sử đã chứng minh con đường bạo động đã giành thắng lợi trong việc đánh đuổi ngoại xâm. Tuy nhiên, nếu tư tưởng của cụ Phan Châu Trinh được thực hiện thành công, có lẽ đất nước đã tránh được những mất mát, đau thương, và đã có thể phát triển nhanh chóng hơn. Sự thất bại của cụ Phan là một bài học quý báu, cho thấy tầm quan trọng của việc nâng cao dân trí, xây dựng một xã hội dân chủ, văn minh.
Kết luận: Giá trị trường tồn của tư tưởng Phan Châu Trinh
Ngày nay, khi đất nước đang đối mặt với nhiều thách thức mới, tư tưởng của cụ Phan Châu Trinh về khai dân trí, chấn dân khí, xây dựng nhà nước pháp quyền, dân chủ vẫn còn nguyên giá trị. Những tư tưởng này chính là “liều thuốc” cần thiết để chữa trị những “căn bệnh mãn tính” của xã hội, đưa đất nước tiến lên văn minh, hiện đại.
Ảnh: Phan Châu Trinh
Bài học từ cuộc đời và sự nghiệp của cụ Phan Châu Trinh nhắc nhở chúng ta về tầm quan trọng của giáo dục, của tinh thần tự lực tự cường, của việc xây dựng một xã hội dân chủ, công bằng. Đó là con đường đúng đắn để đưa đất nước phát triển, sánh vai với các cường quốc năm châu.
Tài liệu tham khảo:
- Sách/Tài liệu gốc:
- Nguyễn Văn Dương (2006), Tuyển tập Phan Châu Trinh, Nxb Văn hóa- Thông tin, Tp HCM.
- Lê Thị Kinh (2001), PHAN CHÂU TRINH qua những tư liệu mới, tập 1, Nxb Đà Nẵng, Đà Nẵng.
- Lê Thị Kinh (2003), PHAN CHÂU TRINH qua những tư liệu mới, tập 2, Nxb Đà Nẵng, Đà Nẵng.
- Nghiên cứu:
- Nguyễn Ngọc Lanh, Phan Châu Trinh đi trước thời mình sống, nghiencuulichsu.com
- Nguyễn Ngọc Lanh, Từ Nguyễn Trường Tộ tới bộ ngũ: “Vĩnh-Quỳnh-Tốn-Tố-Khôi” – Bài 5, nghiencuulichsu.com.
- Vĩnh Sính, Ý nghĩa tác phẩm TÂN VIỆT NAM của Phan Châu Trinh, nghiencuulichsu.com
- Nguyên Ngọc (chủ biên), “Từng có một cách hay hơn”, Nxb Tủ sách thay đổi.
