Lịch sử hàng hải Đông Nam Á từ lâu đã ghi dấu ấn bởi những trận thủy chiến ác liệt và sự hiện diện của những chiến thuyền độc đáo. Từ những chiếc xuồng độc mộc đơn sơ cho đến các hỏa thuyền tinh vi, lịch sử chiến thuyền của khu vực phản ánh sự thích nghi tài tình của con người với môi trường sông nước và bản lĩnh kiên cường trong việc bảo vệ chủ quyền.
Bài viết này, dựa trên công trình nghiên cứu của sử gia Stephen Turnbull, sẽ đưa chúng ta ngược dòng thời gian, khám phá chi tiết cấu trúc, kỹ thuật chiến đấu đặc trưng của các loại chiến thuyền cổ Việt Nam và khu vực, đồng thời soi sáng những trận thủy chiến lịch sử đã làm thay đổi cục diện Đông Nam Á.
Chiến Thuyền Chăm Pa và Khmer: Những Bức Tranh Chạm Khắc Lịch Sử
Vào thế kỷ 12, cả người Chăm và người Khmer đều sở hữu những hạm đội hùng mạnh với hơn 100 tàu. Bên cạnh những thuyền buồm tham gia các trận đánh ven biển chống quân xâm lược từ phương Bắc, loại chiến thuyền phổ biến nhất của cả hai dân tộc là thuyền chiến kiểu sà lan (barge) – di chuyển nhờ sức người và thường được sử dụng trong các cuộc chiến trên sông hoặc ven biển.
Hình 1: Mô hình thuyền chiến Đông Dương trên trống đồng Đông Sơn (thế kỷ 1 TCN). Đây được cho là tiền thân của các chiến thuyền Angkor, với đặc trưng là mái chèo ở hai đầu và cung thủ trên đài cao.
Thông tin quý giá về chiến thuyền Chăm Pa và Khmer cũng như cách thức chiến đấu của họ được tìm thấy trên các bức phù điêu tại đền Banteay Chhmar và đền Bayon ở Angkor Thom, Campuchia. Các bức phù điêu này được cho là mô tả lại trận chiến giải phóng Angkor khỏi sự chiếm đóng của Chăm Pa vào năm 1181.
Hình 2: Chiếc thuyền hoàng gia Khmer với thủy thủ đoàn điều khiển mái chèo theo hướng ngược lại so với thông thường – một chi tiết cho thấy sự dũng cảm của họ trước mặt vua.
Theo đó, thuyền chiến kiểu sà lan là loại xuồng độc mộc cỡ lớn, có hình đầu rồng hoặc quái vật, đuôi cong, hai bên mạn thuyền là hàng chèo dày đặc. Một bức phù điêu cho thấy thuyền chiến Khmer có thể dài tới hơn 30 mét với 23 tay chèo mỗi bên.
Hình 3: Thuyền chiến Khmer với hình đầu quái vật, đuôi cong và các tay chèo để đầu trần – một chi tiết giúp phân biệt với thuyền Chăm.
Kỹ thuật chiến đấu trên sông của người Khmer và Chăm Pa chủ yếu dựa vào việc áp sát, sử dụng móc câu để giữ chặt thuyền địch và đổ bộ tấn công thay vì bắn phá từ xa.
Hình 4: Cao điểm của một trận chiến trên sông, khi hai chiếc thuyền bị khóa chặt bởi móc câu.
Lựu Đạn Dầu Hỏa: Vũ Khí Bí Mật của Người Chăm
Bên cạnh kỹ thuật chiến đấu, người Chăm còn được biết đến với việc sử dụng vũ khí gây cháy từ rất sớm. Theo sử sách Trung Hoa, vào năm 958, một sứ thần Chăm Pa đã dâng tặng triều đình nhà Tống một chai “dầu lửa cháy dữ dội”.
Hình 5: Thuyền chiến Chăm Pa với hình đầu quái vật được chạm khắc tỉ mỉ và cờ xí tung bay.
Một ghi chép từ năm 1298 đã mô tả chi tiết loại “lựu đạn dầu hỏa” (naphtha) được người Chăm sử dụng trong hải chiến. Theo đó, những chai nhỏ chứa đầy dầu hỏa và trấu hạt cau sẽ được ném từ cột buồm xuống boong tàu địch, tạo ra đám cháy dữ dội.
Trận Thủy Chiến Bạch Đằng Giang (1288): Chiến Thắng vang dội của Chiến Thuật Cọc Gỗ
Trong lịch sử chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam, trận Bạch Đằng Giang năm 1288 là một minh chứng hùng hồn cho trí tuệ và lòng dũng cảm của cha ông. Dưới sự chỉ huy tài ba của Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn, quân dân Đại Việt đã sử dụng chiến thuật cọc nhọn bịt sắt cắm trên sông, kết hợp với thủy triều để bẫy và đánh tan quân Mông Nguyên.
Hình 6: Minh họa trận Bạch Đằng Giang năm 1288, nơi chiến thuyền Mông Cổ sa bẫy cọc gỗ và bị tấn công bởi xuồng chiến đấu của quân Đại Việt.
Bên cạnh cọc gỗ, quân Đại Việt còn sử dụng “lựu đạn dầu mỏ” để tấn công hạm đội Mông Nguyên. Loại vũ khí này, tương tự như “dầu lửa” của người Chăm, đã góp phần làm nên chiến thắng vang dội trên sông Bạch Đằng.
Bài viết này đã mang đến cái nhìn tổng quan về lịch sử phát triển của các loại chiến thuyền cổ Việt Nam và khu vực, từ những chiếc xuồng độc mộc cho đến hỏa thuyền. Qua đó, chúng ta có thể thấy rõ sự sáng tạo, tinh thần tự cường của cha ông trong việc chế tạo vũ khí, ứng phó linh hoạt với từng loại kẻ thù và bảo vệ vững chắc bờ cõi.
