Bài viết này đi sâu vào hoạt động của các công ty buôn bán lớn của châu Âu, thường được biết đến với cái tên “Công ty Đông Ấn”, tại Việt Nam từ thế kỷ XVII đến đầu thế kỷ XIX. Bên cạnh việc tóm lược lại các hoạt động chính, bài viết sẽ phân tích rõ hơn về nguyên nhân dẫn đến sự thất bại của các công ty này trong nỗ lực thiết lập vị thế thương mại vững chắc tại Việt Nam.
Bối Cảnh Ra Đời Của Các Công Ty Đông Ấn
Thế kỷ XVII chứng kiến sự trỗi dậy của chủ nghĩa trọng thương ở châu Âu, thúc đẩy các cường quốc tìm kiếm thị trường mới và nguồn nguyên liệu giá rẻ. Trong bối cảnh đó, các Công ty Đông Ấn ra đời, được thành lập với nguồn vốn tư nhân nhưng lại được chính phủ trao quyền độc quyền thương mại trong khu vực rộng lớn từ Ấn Độ Dương đến Thái Bình Dương, mà người châu Âu thời bấy giờ gọi chung là “Đông Ấn”.
Tại Việt Nam, ba công ty lớn nhất – Hà Lan, Anh và Pháp – đã lần lượt đặt chân đến với tham vọng nắm bắt cơ hội từ vùng đất trù phú này.
Công Ty Đông Ấn Hà Lan – Kẻ Đến Trước Nắm Lợi Thế
Năm 1602, Công ty Đông Ấn Hà Lan (Vereenigde Oostindische Compagnie) được thành lập ở Amsterdam. Nhanh chóng chiếm lĩnh thị trường ở Đông Nam Á, công ty này đã tiếp cận với cả Đàng Ngoài (chúa Trịnh) và Đàng Trong (chúa Nguyễn) từ rất sớm. Ban đầu, do những mâu thuẫn trong cách thức buôn bán, Công ty Hà Lan chỉ được phép hoạt động hạn chế. Tuy nhiên, sau khi thiết lập quan hệ thương mại chính thức với Đàng Trong vào năm 1633, công ty này dần chuyển hướng tập trung vào Đàng Ngoài từ năm 1638, nơi có điều kiện kinh doanh thuận lợi hơn. Thậm chí, họ còn hỗ trợ quân sự cho chúa Trịnh trong cuộc chiến chống lại Đàng Trong năm 1642.
Xưởng đóng tàu của Công ty Đông Ấn Hà Lan. Tranh khắc của Joseph Mulder, 1726. Nguồn: Lưu trữ thành phố Amsterdam
Công Ty Đông Ấn Anh Và Pháp – Những Nỗ Lực Muộn Màng
Công ty Đông Ấn Anh (East India Company) ra đời năm 1600 tại Luân Đôn, muộn hơn so với đối thủ Hà Lan. Bị lép vế bởi người Hà Lan ở Đông Nam Á, những nỗ lực ban đầu của công ty Anh tại Việt Nam đều không thành công. Mãi đến năm 1672, họ mới được phép mở thương quán ở Phố Hiến, và sau đó là Kẻ Chợ vào năm 1677. Tuy nhiên, do không cạnh tranh được với Công ty Hà Lan và gặp nhiều khó khăn khác, thương quán của họ tại Đàng Ngoài phải đóng cửa vào năm 1697.
Công ty Đông Ấn Pháp (Compagnie française des Indes orientales), thành lập muộn nhất, ban đầu chú trọng vào hoạt động truyền giáo hơn là thương mại. Mãi đến năm 1681, họ mới chính thức lập thương quán ở Phố Hiến. Nhưng do thiếu vốn và hoạt động kém hiệu quả, thương quán này cũng phải đóng cửa chỉ sau 5 năm.
Các kho của Công ty Đông Ấn Pháp ở Pondicherry (Ấn Độ). Tranh khắc năm 1769. Nguồn: W. Commons
Từ Hợp Tác Hời Hợt Đến Thái Độ Dè Chừng Của Các Chúa Nguyễn
Trong thế kỷ XVII, cả chúa Trịnh và chúa Nguyễn đều có thái độ cởi mở với các công ty Tây phương vì những lợi ích kinh tế và quân sự mà họ mang lại. Tuy nhiên, sau khi chiến tranh Trịnh-Nguyễn kết thúc (1672), nhu cầu về vũ khí giảm xuống, và các chúa ngày càng lo ngại về tham vọng chính trị của người phương Tây. Do đó, sang đến thế kỷ XVIII, các đặc quyền thương mại dành cho các công ty này bị thu hẹp đáng kể.
Những Tham Vọng Mới Và Sự Thất Bại Cuối Cùng
Cuối thế kỷ XVIII, Anh và Pháp đều muốn thiết lập căn cứ ở Việt Nam nhằm phục vụ cho tham vọng kiểm soát tuyến đường biển đến Trung Quốc. Trong khi người Anh nhắm đến Côn Đảo (1702-1705), người Pháp lại nhắm đến Đà Nẵng. Tuy nhiên, cả hai đều không thành công do vấp phải sự phản đối của chúa Nguyễn.
Sang đầu thế kỷ XIX, dù Anh và Pháp tiếp tục thể hiện sự quan tâm đến Việt Nam, vua Gia Long và sau này là vua Minh Mạng đều tỏ ra dè dặt với các cường quốc phương Tây. Điều này đánh dấu sự kết thúc cho giai đoạn hoạt động của các Công ty Đông Ấn tại Việt Nam.
Nguyên Nhân Thất Bại Của Các Công Ty Đông Ấn
Có nhiều nguyên nhân dẫn đến sự thất bại của các Công ty Đông Ấn tại Việt Nam.
1. Thị Trường Hạn Chế: Nền kinh tế Việt Nam lúc bấy giờ chưa phát triển, nhu cầu tiêu thụ hàng hóa phương Tây không cao. Dân chúng chủ yếu sử dụng sản phẩm nội địa, chỉ giới thượng lưu mới có nhu cầu với hàng hóa xa xỉ.
2. Cách Thức Kinh Doanh Của Chính Quyền Phong Kiến: Các chúa kiểm soát chặt chẽ hoạt động thương mại, độc quyền buôn bán nhiều mặt hàng, gây khó khăn cho thương nhân nước ngoài. Việc ép giá, đòi hỏi quà cáp, kiểm soát gắt gao… khiến hoạt động kinh doanh kém hiệu quả.
3. Thái Độ Của Thương Nhân Phương Tây: Các thương nhân châu Âu thường sử dụng những chiêu trò gian lận, ép giá, thậm chí cướp bóc để thu lợi nhuận, khiến nhà cầm quyền Việt Nam mất lòng tin và ngày càng hạn chế hoạt động của họ.
4. Nỗi Lo Về Tôn Giáo: Các chúa lo ngại hoạt động truyền giáo của các giáo sĩ phương Tây sẽ gây ảnh hưởng đến trật tự xã hội, do đó hạn chế sự tiếp xúc với người phương Tây.
Bài Học Lịch Sử
Sự thất bại của các Công ty Đông Ấn tại Việt Nam là minh chứng cho sự khác biệt về văn hóa, chính trị và kinh tế giữa phương Đông và phương Tây. Nó cho thấy việc áp đặt mô hình kinh doanh và cách thức hoạt động của mình lên một đất nước khác biệt về văn hóa, chính trị là điều khó khả thi. Bài học về sự thấu hiểu, tôn trọng lẫn nhau và hợp tác bình đẳng vẫn còn nguyên giá trị cho đến ngày nay.
Tài liệu tham khảo
- MAYBON, Ch. B. (1919). Histoire moderne du Pays d’Anam (1592-1820). Paris.
- BUCH, W.J.M. (1936). La Compagnie des Indes néerlandaises et l’Indochine. B.E.F.E.O.
- BUCH, W.J.M. (1929). De Oost Indische Compagnie en Quinam. Amsterdam.
- ROSE, S. (1962). Britain and Southeast Asia. London.
- GAUDART, M. (1934). Les archives de Pondichéry et les entreprises de la Compagnie française des Indes en Indochine. B. A. V. H.
- BERLAND, H. (1948). Relation d’un voyage en Cochinchine par M Chapman. B. S. E. I.
- NGUYỄN, T. A. (1965). L’Angleterre et le Viet Nam en 1803: la mision de J. W. Roberts. B. S. E. I.
- CORDIER, H. (1918). Voyages de Pierre Poivre de 1748 jusqu’a 1757. Rev. Hist. Col.
- CRAWFURD, J. (1828). Journal of an Embassy from the Governor of India to the courts of Siam and Cochinchina. London.
