Nội dung bài viết
Cuối thế kỷ XVI, vương triều Lê đã suy yếu, quyền lực thực sự nằm trong tay nhà Trịnh. Đây không phải là hiện tượng hiếm gặp trong lịch sử Việt Nam, nhưng nhà Trịnh đã tạo ra một cơ cấu chính quyền “kép” – CUNG VUA PHỦ CHÚA – với sự hoạch định bài bản và vững chắc, giúp họ duy trì quyền lực hơn một thế kỷ. Sự suy tàn của nhà Trịnh từ thời Trịnh Cương trở đi liệu có phải là do lỗi thời của mô hình chính quyền kép, hay là sự tất yếu của một triều đại phong kiến đang trên đà suy vong? Bài viết này sẽ tập trung phân tích cơ cấu chính quyền này và vai trò của nhà Trịnh trong lịch sử trung đại Việt Nam.
Sự hình thành và vận hành của chính quyền “kép”
Để nắm giữ thực quyền, nhà Trịnh đã áp dụng nhiều biện pháp, nổi bật nhất là việc phế lập các vua Lê. Trong khoảng 250 năm (1539-1786), đã có 16 vua Lê lên ngôi, nhiều vị còn rất nhỏ tuổi và nhu nhược, dễ dàng bị nhà Trịnh thao túng. Trong số đó, ba vị vua bị chính nhà Trịnh sát hại vì có ý định chống đối hoặc liên quan đến mưu phản, cho thấy rõ sự kiểm soát chặt chẽ của họ Trịnh đối với vương triều Lê. Năm vị vua khác lên ngôi khi chưa đến 12 tuổi, hầu hết được nuôi dạy và rèn luyện trong phủ chúa, càng chứng minh sự phụ thuộc của hoàng tộc vào nhà Trịnh.
Không chỉ thao túng việc lựa chọn người kế vị, nhà Trịnh còn thâu tóm toàn bộ bộ máy hành chính. Lục bộ, dù vẫn thuộc triều đình, nhưng việc bổ nhiệm và điều khiển các thượng thư đều do phủ chúa quyết định. Việc thu thuế do Lục cung thuộc Lục phiên của phủ chúa đảm trách. Ngũ phủ, cơ quan võ bị, cũng nằm dưới sự kiểm soát của phủ chúa. Quân đội chủ yếu gồm ưu binh tuyển chọn từ Thanh Hóa và Nghệ An, đóng ở kinh thành làm quân túc vệ.
Nhà Trịnh còn cài cắm người của mình vào các vị trí quan trọng trong triều đình và địa phương. Hoàng thân quốc thích được cử làm trấn thủ các trọng trấn, củng cố thêm quyền lực của họ. Sự cồng kềnh của bộ máy chính quyền kép này chỉ hiệu quả khi nhà chúa còn mạnh, và dần suy giảm hiệu lực khi nhà Trịnh suy yếu.
Tại sao nhà Trịnh không phế bỏ nhà Lê?
Nhiều sử gia đã đặt câu hỏi tại sao nhà Trịnh, với quyền lực tối cao, lại không phế bỏ nhà Lê để tự xưng vương. Có nhiều giả thuyết được đưa ra. Trần Trọng Kim trong Việt Nam Sử lược cho rằng nhà Trịnh e ngại sự can thiệp của nhà Minh ở phương Bắc, sự chống đối của nhà Mạc ở Cao Bằng và sự cạnh tranh của nhà Nguyễn ở phương Nam. Việc duy trì nhà Lê như một “lá chắn” giúp họ Trịnh có danh nghĩa chính thống để cai trị và động viên quân đội.
Một số ý kiến khác cho rằng nhà Trịnh đã từng có ý định cướp ngôi, nhưng đã bị Nguyễn Bỉnh Khiêm khuyên can. Việc duy trì nhà Lê giúp họ Trịnh có được sự ủng hộ của một bộ phận dân chúng và tránh được sự chống đối mạnh mẽ. Trong bối cảnh xã hội phức tạp lúc bấy giờ, hành động cướp ngôi có thể gây bất lợi cho sự thống trị của họ Trịnh.
Công và tội của nhà Trịnh
Dù nắm giữ quyền lực tối cao và thao túng nhà Lê, không thể phủ nhận vai trò của nhà Trịnh trong lịch sử trung đại Việt Nam. Trong số 11 đời chúa, có những vị chúa tài giỏi như Trịnh Kiểm, Trịnh Tùng, Trịnh Tráng, Trịnh Tạc và Trịnh Căn. Họ đã có công ổn định đất nước sau thời kỳ chiến tranh loạn lạc, dẹp yên các thế lực đối lập, củng cố quốc phòng và phát triển kinh tế, văn hóa.
Tuy nhiên, từ thời Trịnh Cương trở đi, các chúa Trịnh sa đà vào hưởng lạc, bỏ bê chính sự, khiến đất nước suy yếu. Sự chuyên quyền độc đoán của nhà Trịnh cũng là một trong những nguyên nhân dẫn đến sự bất mãn trong dân chúng và tạo điều kiện cho các cuộc khởi nghĩa nông dân bùng nổ.
Kết luận
Cơ cấu chính quyền kép CUNG VUA PHỦ CHÚA là một nét độc đáo trong lịch sử Việt Nam. Sự tồn tại của nó phản ánh bối cảnh chính trị phức tạp và sự tranh giành quyền lực giữa các thế lực phong kiến. Nhà Trịnh, với vai trò chúa, đã có những đóng góp nhất định cho đất nước, nhưng cũng gây ra nhiều hệ lụy tiêu cực. Việc đánh giá vai trò của họ cần được xem xét một cách khách quan, toàn diện, dựa trên những bằng chứng lịch sử cụ thể, tránh những nhận định phiến diện, chủ quan.
