Nội dung bài viết
Giữa dòng chảy lịch sử dân tộc, có những nhân vật tuy không cầm gươm xông pha trận mạc nhưng lại đóng góp lặng thầm bằng ngòi bút và trí tuệ. Văn Khiêm Tướng Công Vũ Cẩn là một trong số đó. Cuộc đời ông, từ khoa cử đến chốn quan trường, in đậm dấu ấn của một bậc đại nho tài hoa, một vị quan thanh liêm, hết lòng vì nước vì dân. Bài viết này, dựa trên gia phả chi họ Vũ và các ghi chép lịch sử, sẽ tái hiện chân dung Vũ Cẩn, soi sáng những đóng góp của ông cho đất nước trong giai đoạn đầy biến động cuối thế kỷ XIX.
Tuổi Trẻ Tài Hoa và Con Đường Khoa Cử
Vũ Cẩn sinh ngày 19 tháng 10 năm Mậu Tuất (1838), đời vua Minh Mạng thứ 19, là con trai trưởng của Danh nho Vũ Đức Quang. Gia phả ghi lại, đêm trước khi ông chào đời, cụ Vũ Đức Quang nằm mộng thấy một cậu bé da thịt đỏ hồng như châu sa tắm dưới sông. Quả nhiên, sau đó phu nhân sinh ra Vũ Cẩn, da dẻ cũng đỏ hồng khác thường.
Lên bảy tuổi, Vũ Cẩn đã khai tâm học chữ. Năm 14 tuổi, ông đã thông hiểu kinh sách, làm văn chương khiến nhiều nho gia thời bấy giờ trọng vọng. Tuy nhiên, con đường khoa cử của Vũ Cẩn không mấy suôn sẻ. Sau khi ông nội là Chiêu Văn Công Vũ Diệm qua đời, Vũ Cẩn về Hà Nội theo học Phương Đình Nguyễn Siêu. Chỉ vài tháng sau, học vấn của ông đã tiến bộ vượt bậc, khiến Nguyễn Siêu vô cùng kinh ngạc. Nhiều năm liền, từ năm Quý Hợi (1863) đến năm Ất Sửu (1865), Vũ Cẩn thi Hương đều đỗ đầu.
Từ Hàn Lâm Viện đến Chốn Quan Trường
Mãi đến năm Bính Tý (1876), Vũ Cẩn mới đỗ Cử nhân. Nhờ tài năng văn chương xuất chúng, ông được vua chọn vào Hàn Lâm Viện, sau đó giữ chức Tri phủ Phúc Thọ và Quốc Oai. Giai đoạn này, đất nước rơi vào cảnh loạn lạc khi quân Pháp xâm lược. Năm 1882, Henri Rivière tấn công Hà Nội lần thứ hai, Tổng đốc Hoàng Diệu tuẫn tiết. Triều đình vẫn chưa thống nhất chủ trương thì Thống đốc Hoàng Tá Viêm cùng các tướng lĩnh kéo quân về Mỹ Đức chống Pháp. Hoàng Tá Viêm giao cho Vũ Cẩn, khi đó đã được thăng Gia nghị Tả Thị lang, lo việc quân nhu. Chỉ trong ba ngày, Vũ Cẩn đã điều động, đốc thúc, cung ứng đầy đủ quân lương cho bốn vạn quân, góp phần vào chiến thắng Cầu Giấy, tiêu diệt Henri Rivière.
Khí Khái của một Nho Sĩ Yêu Nước
Sau chiến thắng Cầu Giấy, Hoàng Tá Viêm tin tưởng giao cho Vũ Cẩn soạn thảo các văn kiện quan trọng. Tuy nhiên, tình thế ngày càng nguy ngập, thành Sơn Tây thất thủ. Dù triều đình đã ký Hòa ước năm 1883, nhiều quan lại vẫn tiếp tục kháng chiến. Vũ Cẩn cũng ở lại chiêu mộ nghĩa binh, truyền hịch kêu gọi mọi người đoàn kết chống giặc cứu nước. Nghĩa binh của ông hùng cứ một phương, gây được thanh thế.
Trước sức ép của quân Pháp, triều đình triệu Hoàng Tá Viêm và Trương Quang Đản về kinh. Bản thân Vũ Cẩn cũng bị điều chuyển làm Tri phủ Ninh Bình. Tại đây, ông nổi tiếng là một vị quan thanh liêm, chính trực. Khi viên công sứ Pháp yêu cầu xử chém 26 người bị bắt, Vũ Cẩn kiên quyết cứu xét kỹ càng, cuối cùng quyết định phóng thích họ.
Những Năm Cuối Đời và Di Sản Tinh Thần
Vũ Cẩn được thăng nhiều chức vụ quan trọng, nhưng ông luôn giữ vững khí tiết của một nhà nho yêu nước. Năm Đinh Hợi (1887), ông xin cáo quan về quê phụng dưỡng cha mẹ. Trong những năm cuối đời, Vũ Cẩn dành thời gian dạy học, đào tạo nhiều nhân tài cho đất nước. Ông qua đời vào năm Thành Thái thứ 19 (1907), thọ 70 tuổi.
Mộ phần của Vũ Cẩn tọa lạc trên sườn núi Phúc Đức, Bắc Ninh. Sau này, khi xây dựng trường Cao đẳng Sư phạm Bắc Ninh, ngôi mộ được giữ nguyên vẹn, thể hiện sự tôn kính của hậu thế đối với một bậc đại nho tài hoa, một vị quan thanh liêm, yêu nước.
Cuộc đời và sự nghiệp của Văn Khiêm Tướng Công Vũ Cẩn là tấm gương sáng về lòng yêu nước, khí phách của một nhà nho chân chính. Dù ở cương vị nào, ông cũng tận tâm tận lực phục vụ đất nước, nhân dân. Di sản tinh thần mà ông để lại mãi là bài học quý báu cho các thế hệ mai sau.
