Chân dung tác giả tuồng Đào Tấn.
Bài viết của Tiến sĩ Khoa học Giáo dục Phạm Trọng Chánh, Viện Đại học Paris Sorbonne
Trước khi nghệ thuật Cải Lương ra đời, Hát Bội từng là món ăn tinh thần không thể thiếu của đông đảo quần chúng Việt Nam. Từ những gánh hát rong cho đến sân khấu hoàng cung, loại hình nghệ thuật này đã ghi dấu ấn sâu đậm trong lòng nhiều thế hệ người Việt. Tuy nhiên, trải qua bao thăng trầm lịch sử, Hát Bội ngày nay dường như đang dần bị lãng quên.
Bài viết này, dựa trên những nghiên cứu của Tiến sĩ Phạm Trọng Chánh, sẽ đưa chúng ta ngược dòng thời gian, khám phá lịch sử, nguồn gốc, và giá trị văn hóa đặc sắc của nghệ thuật Hát Bội Việt Nam.
Từ Sân Khấu Dã Chiến Đến Nghệ Thuật Cung Đình
Lịch sử Hát Bội gắn liền với lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam. Ngay từ thời nguyên thủy, khi màn đêm buông xuống sau một ngày lao động mệt nhọc, tổ tiên ta đã biết quây quần bên đống lửa, múa hát và diễn tả lại những hoạt động thường ngày. Theo thời gian, những hình thức diễn xướng nguyên thủy này dần phát triển, tiếp thu tinh hoa văn hóa từ bên ngoài, và trở thành một loại hình nghệ thuật hoàn chỉnh.
Dưới triều Nguyễn, Hát Bội được xem là quốc kịch. Vua Minh Mạng (1820-1840) đã cho xây dựng nhà hát Duyệt Thị Đường, thành lập ban hát cung đình với quy mô lên đến 300 diễn viên chuyên nghiệp. Hai câu đối được treo trước Duyệt Thị Đường đã nói lên tầm quan trọng của nghệ thuật Hát Bội: “Âm nhạc tịnh trần, hòa kỳ tâm, nhi dưỡng kỳ chí. Nghiêm suy kỳ hiến, thủ kỳ thị, nhi giới kỳ phi.” (Tạm dịch: Âm nhạc trong sáng gột rửa bụi trần, dung hòa tâm hồn, nuôi dưỡng chí khí. Nghiêm túc suy xét những gì được trình diễn, giữ gìn điều hay lẽ phải, mà tránh xa điều sai trái).
Không chỉ được biểu diễn trong cung đình, Hát Bội còn phổ biến rộng rãi trong đời sống dân gian. Ở các trấn, các vị quan lớn như Lê Văn Duyệt, Nguyễn Đức Xuyên… đều có những gánh hát riêng. Tại các làng xã, vào những dịp lễ hội, người dân thường tổ chức hoặc thuê gánh hát về biểu diễn cho dân làng thưởng thức.
Sự say mê của người dân đối với Hát Bội được thể hiện qua câu ca dao: “Trống chầu lộn với dây tiêu, con theo hát bội mẹ liều con hư.” Thậm chí, ngay cả khi gánh hát đã rời đi, nhiều chàng trai, cô gái vẫn say mê đi theo. Điều này cho thấy sức hút mãnh liệt của loại hình nghệ thuật này đối với đời sống tinh thần của người dân Việt Nam xưa.
Nguồn Gốc Của Hát Bội: Sự Giao Thoa Văn Hóa Đông Tây
Nói về nguồn gốc của Hát Bội, nhiều nhà nghiên cứu cho rằng loại hình nghệ thuật này chịu ảnh hưởng từ hí kịch Trung Hoa. Tuy nhiên, Hát Bội không đơn thuần là sự sao chép từ nguyên mẫu, mà là kết quả của quá trình giao lưu và tiếp biến văn hóa lâu dài.
Trong lịch sử, Việt Nam và Trung Quốc đã có nhiều lần giao lưu văn hóa. Đặc biệt, vào thời nhà Trần, sau khi bắt được Lý Nguyên Cát, một kép hát trong số tù binh Nguyên Mông, nghệ thuật hí kịch Trung Hoa đã được du nhập vào Việt Nam. Lý Nguyên Cát đã truyền dạy nghệ thuật cung đình cho các thiếu niên và nữ tỳ, đồng thời trình diễn nhiều vở kịch như “Tây Vương mẫu hiến bàn đào”.
Tuy nhiên, người Việt đã khéo léo tiếp thu những yếu tố mới mẻ này và kết hợp với những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc để tạo nên một loại hình nghệ thuật độc đáo mang bản sắc riêng. Chẳng hạn, Hát Bội sử dụng các làn điệu dân ca, các thể thơ Đường luật, và đặc biệt là ngôn ngữ Việt để biểu diễn.
Bên cạnh ảnh hưởng từ Trung Hoa, Hát Bội còn mang trong mình dấu ấn của văn hóa phương Tây. Ví dụ, trong một số vở tuồng, ta có thể bắt gặp những chi tiết, hình ảnh mang âm hưởng của văn hóa Hy Lạp, La Mã cổ đại. Điều này cho thấy Hát Bội là kết tinh của tinh hoa văn hóa Đông – Tây, là minh chứng cho khả năng tiếp thu và sáng tạo tuyệt vời của dân tộc Việt Nam.
Nghệ thuật Hát Bội: Sự Kết Hợp Tinh Tế Giữa Ca, Kịch, và Võ
Hát Bội là sự kết hợp hài hòa giữa nhiều loại hình nghệ thuật như ca hát, múa, kịch, võ thuật, mỹ thuật, trang trí… Trong đó, âm nhạc đóng vai trò đặc biệt quan trọng.
Âm nhạc Hát Bội được chia thành hai loại chính là ca và xướng. Ca thường sử dụng giai điệu để mô tả tình cảm, còn xướng chú trọng vào vị trí của ngữ khí và cách lấy hơi để thể hiện tính cách nhân vật.
Ngoài ca và xướng, Hát Bội còn có nhiều làn điệu khác nhau như hát Nam, hát Khách, Thán, Oán, Ngâm, Lý, v.v. Mỗi làn điệu lại mang một sắc thái, một cung bậc cảm xúc riêng, góp phần làm nên sự phong phú và đa dạng cho nghệ thuật Hát Bội.
Trang Phục Và Vẽ Mặt: Nét Đặc Sắc Của Nghệ Thuật Hát Bội
Trang phục và vẽ mặt là hai yếu tố không thể thiếu trong nghệ thuật Hát Bội. Mỗi nhân vật, tùy theo tính cách, địa vị xã hội, lại có một kiểu trang phục và cách vẽ mặt riêng.
Trang phục Hát Bội thường được thiết kế cầu kỳ, tỉ mỉ, với nhiều màu sắc sặc sỡ, tạo nên sự bắt mắt và ấn tượng cho người xem. Các loại trang phục phổ biến bao gồm: quan, cân, mão, khôi, bào, áo, quần, hài…
Tương tự như trang phục, cách vẽ mặt trong Hát Bội cũng rất đa dạng và mang nhiều ý nghĩa. Ví dụ:
- Lưu Bị: mặt dồi ít phấn trắng, mang râu đen dài, thể hiện sự nho nhã, đức độ.
- Quan Công: mặt đỏ bầm bóng láng, có một nốt ruồi trên cằm, lông mày dài, râu dài năm chòm đen, thể hiện sự uy nghiêm, oai phong.
- Trương Phi: mặt đen thui có đường trắng, mang râu bó hàm, thể hiện sự nóng nảy, bộc trực.
- Tào Tháo: mặt trắng, lông mày rậm, râu ria, thể hiện sự gian tà, xảo quyệt.
Vở Tường Hát Bội: Gương Chiếu Lịch Sử Và Tâm Hồn Người Việt
Vở tuồng là yếu tố cốt lõi tạo nên sức hấp dẫn của nghệ thuật Hát Bội. Nội dung các vở tuồng thường xoay quanh những câu chuyện lịch sử, những tích truyện dân gian, hoặc những vấn đề xã hội đương thời.
Phần lớn vở tuồng Hát Bội đều mang đậm tính giáo dục, đề cao tinh thần trung quân ái quốc, lòng hiếu thảo, sự thủy chung, tình nghĩa vợ chồng… Bên cạnh đó, cũng có những vở tuồng mang tính chất phê phán, châm biếm những thói hư tật xấu của xã hội.
Dưới đây là một số vở tuồng tiêu biểu:
- Tuồng Thầy: Sơn Hậu, Tam Nữ Đồ Vương…
- Tuồng Tàu: Phong Thần, Tam Quốc Chí, Thuyết Đường diễn nghĩa, Tống sử…
- Tuồng Đồ: Nghiêu Sò Ốc Hến, Trần Bồ, Trương Đồ Nhục…
- Tuồng Trừ Tình: Thanh Xà Bạch Xà, Hồ Nguyệt Cô…
Kết Luận
Hát Bội là một loại hình nghệ thuật truyền thống đặc sắc của dân tộc Việt Nam. Với lịch sử lâu đời và giá trị văn hóa to lớn, Hát Bội xứng đáng được bảo tồn và phát huy.
Tuy nhiên, trong bối cảnh xã hội hiện đại, Hát Bội đang phải đối mặt với nhiều thách thức, trong đó có sự cạnh tranh từ các loại hình giải trí khác và sự mai một về đội ngũ nghệ nhân, diễn viên.
Để gìn giữ và phát triển nghệ thuật Hát Bội, cần có sự chung tay góp sức của toàn xã hội, từ việc nâng cao nhận thức của người dân về giá trị của loại hình nghệ thuật này đến việc đầu tư, hỗ trợ cho các hoạt động nghiên cứu, bảo tồn, và phát triển Hát Bội.
