Câu chuyện về địa phận hành chính của Vũng Rô, một vùng biển xinh đẹp nằm dưới chân Đèo Cả, luôn là đề tài gây tranh luận trong lịch sử hai tỉnh Phú Yên và Khánh Hòa. Trước ngày 18/4/1994, Vũng Rô chính thức thuộc về Khánh Hòa, được chứng minh qua nhiều nguồn sử liệu và tài liệu chính thức. Bài viết này sẽ phân tích chi tiết các bằng chứng lịch sử, những tranh chấp dai dẳng và cuối cùng là quyết định chính thức của nhà nước về vùng đất này.
Nội dung
Ranh giới Phú Yên – Khánh Hòa dưới thời Nguyễn
Dưới triều Nguyễn, ranh giới giữa Phú Yên và Khánh Hòa được xác định tại Đèo Cả (Đại Lãnh). Sách Hoàng Việt nhất thống dư địa chí (1806) và Đại Nam nhất thống chí (bản Duy Tân) đều khẳng định Trạm Phú Hòa, nằm trên đỉnh Đèo Cả, là điểm giao giới của hai tỉnh. Con đường Thiên lý bắc nam ngày xưa vượt qua Đèo Cả tại vị trí này.
Hình ảnh Đèo Cả hùng vĩ, ranh giới tự nhiên giữa Phú Yên và Khánh Hòa.
Khoảng năm 1917, Pháp mở đường ven biển, Trạm Phú Hòa được dời đến vị trí mới trên Quốc lộ 1, gần ngã ba xuống cảng Vũng Rô. Việc này không làm thay đổi địa giới đã được xác định từ trước.
Đại Nam nhất thống chí mô tả Vũng Rô (Đầm Ô Rô) nằm ở phía đông bắc huyện, thuộc tỉnh Khánh Hòa, với Hòn Nưa (Trụ Tự/Hòn Cột/Đảo Trụ) nằm bên trong. Bản đồ Phú Yên đạo đồ (sau 1832) cũng ghi rõ “Khánh Hòa giới” tại Mũi Nạy, phía đông núi Thạch Bi, khẳng định ranh giới Khánh Hòa kéo dài đến tận biển.
Ghi chép của người Pháp về Vũng Rô
Các tài liệu của người Pháp vào cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20 cũng khẳng định Vũng Rô thuộc Khánh Hòa. Étienne Aymonier (1886) mô tả Vũng Rô nằm ở phía nam mũi Varella (Mũi Nạy/Mũi Chùa/Mũi Diều/Mũi Kê Gà/Mũi Đại Lãnh/Mũi Điện) và là một cảng đẹp, an toàn thuộc Khánh Hòa. Ông cũng khẳng định mũi Varella là giới hạn phía bắc của tỉnh Khánh Hòa.
Bản đồ “Province de Khanh Hoa” (tỉnh Khánh Hòa) trước năm 1936.
J. Brien (1893) cũng đề cập đến Vũng Rô khi mô tả hành trình từ Trạm Phú Hòa (Phú Yên) đến trạm Hòa Mã (Khánh Hòa). Annuaire Général de l’Indochine 1910 ghi rõ Vũng Rô nằm dưới chân mũi Varella và thuộc tỉnh Khánh Hòa.
Tranh chấp về Vũng Rô trước 1975
Mặc dù các tài liệu lịch sử đã rõ ràng, nhưng tranh chấp về Vũng Rô vẫn diễn ra. Đầu thế kỷ 20, chính quyền Phú Yên từng từ chối cung cấp nhân công xây hải đăng ở Mũi Đại Lãnh với lý do Vũng Rô thuộc Khánh Hòa. Tuy nhiên, đến năm 1936, Phú Yên lại tranh chấp quyền sở hữu Vũng Rô với Khánh Hòa nhưng không thành công. Từ 1940-1943, tranh chấp về quyền quản lý các cơ sở đánh bắt tại Vũng Rô lại tiếp diễn, và Khánh Hòa vẫn giữ được quyền quản lý.
Vũng Rô sau 1975 và quyết định cuối cùng
Sau 1975, Vũng Rô thuộc huyện Vạn Ninh, tỉnh Phú Khánh. Quyết định 230/HĐBT (13/9/1985) thành lập xã Đại Lãnh (huyện Vạn Ninh) bao gồm cả thôn Vũng Rô, khẳng định Vũng Rô thuộc Khánh Hòa. Tuy nhiên, tranh chấp vẫn tiếp diễn, đặc biệt sau khi tỉnh Phú Khánh được tách thành hai tỉnh Phú Yên và Khánh Hòa năm 1989.
Cuộc tranh chấp kéo dài, dẫn đến xung đột giữa người dân hai địa phương. Cuối cùng, Quốc hội khóa IX (1993) và Nghị định 26/TTg (20/1/1994) đã chính thức điều chỉnh địa giới, chuyển giao Vũng Rô cho tỉnh Phú Yên quản lý kể từ ngày 18/4/1994.
Kết luận
Vũng Rô, trước ngày 18/4/1994, thuộc về tỉnh Khánh Hòa. Việc điều chỉnh địa giới hành chính sau này xuất phát từ nhiều yếu tố, nhưng không thể phủ nhận những bằng chứng lịch sử đã khẳng định chủ quyền của Khánh Hòa đối với vùng đất này trong suốt một thời gian dài. Bài học lịch sử về Vũng Rô nhắc nhở chúng ta về tầm quan trọng của việc tôn trọng sự thật lịch sử và giải quyết tranh chấp bằng biện pháp hòa bình, trên cơ sở pháp lý và tình cảm.
