Singapore ngày nay được biết đến là một đảo quốc giàu có, nằm trên tuyến đường hàng hải sầm uất nhất thế giới. Ít ai biết rằng, vào những năm 1960, khi Singapore vẫn chưa nổi danh, đã tồn tại một đảo quốc khác mang hình ảnh tương tự: nhỏ bé, giàu có, đa sắc tộc, nằm trên tuyến hàng hải quan trọng và gắn bó với nước Anh. Đó chính là Zanzibar ở Đông Phi. Thế nhưng, khác với Singapore, Zanzibar đã bị xóa sổ khỏi bản đồ thế giới theo một cách đầy bi thương. Bài viết này sẽ đưa bạn vào hành trình khám phá lịch sử đầy thăng trầm của đảo quốc gia vị này, từ thuở sơ khai đến khi biến mất.
Zanzibar là một quần đảo ngoài khơi Đông Phi, nằm cách bờ biển Tanzania ngày nay chỉ vài chục km. Quần đảo bao gồm hai đảo chính là Unguja (còn gọi là Zanzibar) và Pemba, với tổng diện tích 2.650 km2. Những bằng chứng khảo cổ học cho thấy con người đã sinh sống ở Zanzibar từ 22.000 năm trước. Cư dân bản địa đầu tiên được ghi nhận là người Hadimu và Tumbatu, với nguồn gốc vẫn còn là một bí ẩn. Một số học giả cho rằng họ di cư từ lục địa châu Phi dựa trên sự tương đồng ngôn ngữ với người Bantu, trong khi một số khác phản bác lại dựa trên kỹ năng đóng thuyền kém cỏi của người dân đảo.
Từ rất sớm, Zanzibar đã thu hút các thương nhân từ khắp nơi trên Ấn Độ Dương, bao gồm Arab, Ba Tư, Ấn Độ và thậm chí cả vùng Đông Nam Á. Các bằng chứng khảo cổ như gốm cổ Sumer và Assyria được tìm thấy tại Zanzibar, cùng với dây chuyền hổ phách được tìm thấy ở thành phố cổ Eshnunna của Sumer (hổ phách chỉ có ở Madagascar hoặc châu Mỹ thời bấy giờ) đã minh chứng cho sự giao thương sôi động này. Stone Town (Phố Đá), di sản thế giới được UNESCO công nhận ngày nay, chính là khu định cư đầu tiên được hình thành bởi các thương nhân Arab tại một vịnh nhỏ kín gió ở phía Tây đảo Zanzibar. Ban đầu, người Arab cố gắng giữ hòa khí với thổ dân địa phương, chấp nhận quy phục các thủ lĩnh Hadimu và Tumbatu. Tuy nhiên, quyền lực thực sự nằm trong tay các thương gia giàu có đến từ Ba Tư và Arab. Người Arab cũng bắt đầu Hồi giáo hóa quần đảo, xây dựng nhà thờ Hồi giáo đầu tiên ở Nam Bán Cầu tại cực Nam đảo Zanzibar. Tên “Zanzibar” được cho là bắt nguồn từ tiếng Ba Tư “Zangi-bar”, nghĩa là “bờ biển Đen”.
Phố Đá (Stone Town) ngày nay, một di sản thế giới phản ánh sự giao thoa văn hóa đa dạng của Zanzibar.
Zanzibar dưới ách hào quang của “Đảo quốc gia vị”
Qua nhiều thế kỷ, Zanzibar dần trở thành một trung tâm buôn bán quan trọng trên Ấn Độ Dương. Đinh hương, đậu khấu, quế, hạt tiêu và cọ sợi là những loại gia vị được mang đến và trồng tại đây, mang lại cho Zanzibar biệt danh “Quần đảo Gia vị”. Bên cạnh giao thương gia vị, Zanzibar còn là điểm trung chuyển nô lệ, ngà voi và vàng từ lục địa châu Phi sang châu Á. Từ Zanzibar, một dải ven biển dài hàng nghìn km dọc bờ biển Đông Phi đã trở thành nơi buôn bán nô lệ lớn trong nhiều thế kỷ, hình thành nên “Bờ biển Swahili” nổi tiếng.
Từ thuộc địa Bồ Đào Nha đến sự trỗi dậy của Oman
Năm 1499, Vasco da Gama trên đường đến Ấn Độ đã đặt chân lên Zanzibar. Đến năm 1505, Bồ Đào Nha chính thức chiếm đóng quần đảo và sáp nhập vào đế chế của mình. Giai đoạn này kéo dài hai thế kỷ nhưng không để lại nhiều dấu ấn đáng kể. Tuy nhiên, cuộc chiến giữa Bồ Đào Nha và Oman trên bán đảo Arab lại gián tiếp ảnh hưởng đến số phận của Zanzibar.
Sau khi đánh đuổi Bồ Đào Nha khỏi Muscat năm 1650, triều đại Yaruba của Oman đã liên minh với người Anh, mở rộng đế chế của mình sang Ba Tư, Ấn Độ, Pakistan và dọc bờ biển Đông Phi. Năm 1652, Zanzibar rơi vào tay người Oman.
Thời hoàng kim dưới sự cai trị của Oman và con đường độc lập ngắn ngủi
Năm 1698, Zanzibar chính thức được sáp nhập vào Oman. Dưới sự cai trị của người Oman, Zanzibar bước vào thời kỳ thịnh vượng chưa từng có. Nông nghiệp đồn điền, đặc biệt là đinh hương, phát triển mạnh mẽ, cung cấp gia vị cho châu Âu và mang lại cho Zanzibar biệt danh “Quần đảo Gia vị”. Thương mại trên Ấn Độ Dương cũng đóng góp lớn vào sự giàu có của Zanzibar. Tuy nhiên, sự giàu có này cũng đồng nghĩa với việc bóc lột tàn bạo người da đen trong các đồn điền và cướp bóc dọc bờ biển châu Phi.
Năm 1840, Quốc vương Sayyid Said bin Sultan của Oman đã dời đô từ Muscat đến Stone Town, biến Zanzibar trở thành kinh đô của một đế chế rộng lớn. Sau khi Sayyid Said qua đời năm 1856, vương quốc bị chia đôi. Sayyid Thuwaini cai trị Oman, còn Sayyid Majid cai trị Zanzibar. Zanzibar chính thức trở thành một vương quốc độc lập. Tuy nhiên, sự độc lập này không kéo dài lâu. Do thiếu lực lượng quân sự mạnh, Zanzibar dần mất các vùng đất ở Đông Phi vào tay các đế quốc phương Tây. Năm 1890, Zanzibar trở thành lãnh thổ bảo hộ của Anh.
Năm 1896, do mâu thuẫn với người Anh về việc kế vị ngai vàng, Zanzibar đã trải qua cuộc chiến Anh-Zanzibar, được ghi nhận là cuộc chiến ngắn nhất trong lịch sử, chỉ kéo dài 45 phút. Kết quả là Zanzibar hoàn toàn nằm dưới sự bảo hộ của Anh.
Bản đồ Zanzibar năm 1886, thể hiện vị trí chiến lược của đảo quốc trên Ấn Độ Dương.
Cách mạng Zanzibar: Bi kịch đẫm máu và sự sụp đổ của một quốc gia
Năm 1963, Zanzibar giành được độc lập từ Anh. Tuy nhiên, mâu thuẫn sắc tộc giữa người gốc Phi và người Arab ngày càng gia tăng. Ngày 12/1/1964, cách mạng Zanzibar bùng nổ. Người gốc Phi nổi dậy chống lại sự thống trị của người Arab. Cuộc cách mạng nhanh chóng biến thành một cuộc thảm sát đẫm máu nhắm vào người Arab và người Nam Á. Ước tính có tới 20.000 người bị giết hại, hàng chục nghìn người khác phải bỏ chạy. Đoàn làm phim người Ý đã tình cờ ghi lại được những hình ảnh kinh hoàng của cuộc thảm sát này trong bộ phim tài liệu “Africa Addio”.
Sau cách mạng, lo ngại về sự ảnh hưởng của chủ nghĩa cộng sản và nguy cơ đảo chính, các lãnh đạo Zanzibar đã quyết định sáp nhập với Tanganyika, hình thành nên Cộng hòa Thống nhất Tanzania. Zanzibar chính thức biến mất khỏi bản đồ thế giới.
Kết luận: Bài học từ sự biến mất của một “Singapore”
Lịch sử của Zanzibar là một câu chuyện đầy bi kịch về sự thịnh suy của một đảo quốc từng rực rỡ. Từ một trung tâm thương mại sầm uất, Zanzibar đã trở thành nạn nhân của xung đột sắc tộc và biến động chính trị. Sự sụp đổ của Zanzibar là một lời nhắc nhở về tầm quan trọng của sự hòa hợp dân tộc và quản trị tốt. Câu chuyện của Zanzibar cũng đặt ra câu hỏi: Liệu số phận của đảo quốc này có khác đi nếu không có cuộc cách mạng đẫm máu năm 1964?
Tài liệu tham khảo:
- Sách/Tài liệu gốc:
- Sheriff, A. Slaves, Spices, & Ivory in Zanzibar.
- Phim tài liệu:
- Africa Addio (1966).
- Hình ảnh:
- nghiencuulichsu.com (Các hình ảnh được sử dụng trong bài viết gốc).
