Những ngày cuối tháng 10, đầu tháng 11 năm 1963, bầu không khí Sài Gòn ngột ngạt trong những cơn gió đổi chiều. Dư âm của phong trào Phật giáo đấu tranh chống chế độ Diệm vẫn còn đó, xen lẫn những tin đồn về một cuộc đảo chính đang được ấp ủ. Giữa tâm điểm của biến động lịch sử, Giáo sư Cao Văn Luận, một trí thức uyên bác, đã ghi lại những chứng kiến của mình về giai đoạn đầy biến động này trong cuốn hồi ký “Bên dòng lịch sử – Hồi ký 1940-1965”. Những dòng chữ của ông, tuy không phải lúc nào cũng trùng khớp với góc nhìn chính thống, lại mang giá trị lịch sử to lớn khi phơi bày những chi tiết ít ai biết về sự sụp đổ của chế độ Ngô Đình Diệm, đặc biệt là vai trò của Mỹ và CIA trong sự kiện này.
Bóng Đen Của Sự Phản Bội
Ngay từ khi trở lại nắm quyền Giám đốc Việt Nam vụ, ông Kattenburg đã tỏ rõ thái độ chống đối ông Diệm, gieo rắc ác cảm về vị Tổng thống này trong lòng các chính khách và giới chức Bộ Ngoại giao Mỹ. Những vụ việc liên quan đến Phật giáo đã trở thành công cụ đắc lực cho Kattenburg thực hiện âm mưu của mình. Báo chí Mỹ, vốn nhạy cảm với vấn đề tự do tôn giáo, đã nhanh chóng đứng về phía Phật giáo và lên án mạnh mẽ chính quyền Diệm.
Sự thay đổi thái độ của Mỹ đối với ông Diệm còn được thể hiện rõ ràng qua việc ngừng tài trợ cho Lực lượng Đặc biệt do Đại tá Lê Quang Tung chỉ huy, một đơn vị thiện chiến được biết đến với lòng trung thành tuyệt đối với Tổng thống Diệm. Việc cắt viện trợ 12 triệu USD cho Việt Nam để mua thực phẩm và máy móc càng khẳng định thêm quyết tâm loại bỏ ông Diệm của chính quyền Mỹ.
Ngô Đình Diệm (giữa) và Linh mục Cao Văn Luận (phải), Viện trưởng Viện Đại học Huế, trong buổi Lễ khai giảng năm học đầu tiên của trường năm 1957. Hình kỷ yếu Đại học Huế 2015.
Những hành động gây sức ép của Mỹ đã tạo nên một hiệu ứng domino trong nội bộ chính quyền Việt Nam Cộng hòa. Nhiều tướng lĩnh, sĩ quan cao cấp tin rằng Mỹ đã bật đèn xanh cho một cuộc đảo chính. Trong khi đó, giá cả leo thang do mất viện trợ khiến đời sống người dân lao đao, tạo cớ cho phe đảo chính lôi kéo sự ủng hộ.
Âm Mưu Lật Đổ Và Cái Chết Của Tổng Thống
Dù nhận được nhiều thông tin về một âm mưu đảo chính, nhưng Tổng thống Diệm vẫn không tin rằng Mỹ đứng sau giật dây. Ông đã trực tiếp chất vấn Đại sứ Mỹ Henry Cabot Lodge về thái độ của Mỹ trong trường hợp xảy ra đảo chính. Đáp lại, Lodge chỉ mỉa mai rằng Tòa Đại sứ Mỹ luôn sẵn sàng giúp ông Diệm bảo toàn tính mạng.
Người dân và Phật tử Sài Gòn biểu tình phản đối chế độ Diệm đàn áp Phật giáo, tháng 7/1963. Ảnh: Horst Faas/AP
Đêm 24/8/1963, một bức điện tín được phát đi từ Bộ Ngoại giao Mỹ bằng ám hiệu trên Đài Tiếng nói Hoa Kỳ, báo hiệu ngày giờ hành động đã gần kề. Kế hoạch lật đổ chế độ Diệm chính thức được kích hoạt.
Sáng 1/11/1963, các đơn vị quân đội tham gia đảo chính bắt đầu chiếm giữ các vị trí trọng yếu quanh Sài Gòn. 1h30 chiều cùng ngày, tiếng súng đầu tiên nổ ra, báo hiệu một cuộc biến động đẫm máu. Dinh Gia Long, thành Cộng Hòa, những lá chắn cuối cùng bảo vệ chế độ Diệm, bị bao vây bởi lực lượng đảo chính.
5 giờ chiều, Đài Phát thanh Sài Gòn phát đi thông báo về cuộc đảo chính. Khi Tổng thống Diệm liên lạc với Đại sứ Lodge để hỏi về thái độ của Mỹ, ông ta lạnh lùng đáp rằng Mỹ chỉ có thể đảm bảo an toàn tính mạng cho ông Diệm và ông Nhu nếu họ đồng ý rời khỏi Việt Nam.
8 giờ tối, hai anh em ông Diệm rời khỏi Dinh Gia Long, ẩn náu tại nhà thờ Thánh Phanxicô Xaviê (nhà thờ Cha Tam) ở Chợ Lớn. Tuy nhiên, do những cuộc gọi xác nhận vị trí với tướng lĩnh thân cận, nơi ẩn náu của họ đã bị bại lộ.
Sáng 2/11, quân đảo chính do Tướng Mai Hữu Xuân chỉ huy bao vây nhà thờ, bắt giữ anh em ông Diệm. Sau khi tham khảo ý kiến của các tướng lĩnh khác, quyết định thủ tiêu ông Diệm được đưa ra nhằm tránh nguy cơ các đơn vị quân đội trung thành quay sang ủng hộ ông. Hai anh em ông Diệm bị sát hại dã man trên đường di chuyển.
Cái chết của Tổng thống Diệm là một kết cục bi thảm cho một con người đầy mâu thuẫn. Tuy có công lao to lớn trong việc xây dựng nền móng cho Việt Nam Cộng hòa, nhưng những chính sách cứng rắn của ông, đặc biệt là trong lĩnh vực tôn giáo, đã tạo ra những rạn nứt trong lòng dân tộc. Sự can thiệp thô bạo của Mỹ và CIA càng khiến tình hình thêm phần bế tắc, đẩy cuộc khủng hoảng chính trị lên đến đỉnh điểm.
