Năm 1935, cái tên “Hùm thiêng Yên Thế” Hoàng Hoa Thám vẫn còn là điều cấm kỵ dưới ách thống trị của người Pháp. Vượt qua lằn ranh mong manh ấy, nhà văn Thạch Lam, với bút danh Việt Sinh, đã thực hiện một hành trình đặc biệt. Ông trở về vùng đất Yên Thế, nơi ghi dấu những chiến công lẫy lừng của người anh hùng dân tộc, để tìm lại “Bóng người Yên Thế”, để khơi dậy tinh thần quật cường trong trái tim mỗi người con đất Việt.
Yên Thế hiện ra trước mắt Thạch Lam với vẻ hoang sơ, hùng vĩ nhưng cũng đầy bí ẩn. Những dãy đồi trùng điệp, những cánh rừng rậm rạp, những bụi cây gai góc như vẫn còn âm vang tiếng súng, tiếng trống trận năm nào. Nơi đây, máu của các nghĩa quân đã đổ xuống để bảo vệ quê hương, để giữ gìn khí phách của dân tộc.
Hai mươi năm sau ngày Đề Thám hy sinh, cuộc sống của người dân Yên Thế đã trở lại vẻ yên bình thường nhật. Nhưng ẩn sâu trong sự tĩnh lặng ấy là những ký ức không thể nào quên về một thời oanh liệt. Hành trình của Thạch Lam là hành trình đi tìm lại những ký ức ấy, đi tìm những nhân chứng cuối cùng của một thời đại đã qua.
Người Con Trai Của Vị Anh Hùng
Hoàng Văn Vi, con trai của Đề Thám, sống một cuộc đời bình dị ở Bắc Giang. Gặp Thạch Lam, ông trầm ngâm, ít nói, ánh mắt xa xăm như đang chìm đắm trong dòng hồi tưởng về người cha anh hùng. Sinh ra trong thời loạn lạc, cuộc đời Hoàng Văn Vi là chuỗi ngày long đong, vất vả. Ông kể lại tuổi thơ dữ dội, bị truy đuổi gắt gao bởi chính quyền thực dân, may mắn được người mẹ nuôi dũng cảm che chở.
Chân dung ông Hoàng Văn Vi (hay Hoàng Hoa Phồn), con trai của Đề Thám, trên bìa báo “Ngày nay” số 8, năm 1935.
Sáu năm sống trong sự quản thúc của chính quyền, Hoàng Văn Vi bị ép buộc vào khuôn phép, rèn giũa để trở thành một con người khác. Nhưng sâu thẳm trong con người ông, khí chất của người anh hùng vẫn âm ỉ cháy.
Làng Trũng: Nơi Lưu Giữ Ký Ức
Theo chân Hoàng Văn Vi, Thạch Lam đến thăm làng Trũng, nơi Đề Thám sinh ra và lớn lên. Ngôi làng nghèo khó, tiêu điều với những dấu tích đổ nát của chiến tranh. Trên mảnh đất cằn cỗi, bà Lý Chuột, người mẹ nuôi của Hoàng Văn Vi, vẫn ngày ngày cần mẫn với công việc đồng áng. Bà như hiện thân của người phụ nữ Việt Nam kiên cường, bất khuất, sẵn sàng hy sinh tất cả vì nghĩa lớn.
Bà Lý Chuột, mẹ nuôi ông Hoàng Văn Vi đang kể lại chuyện cũ cho phóng viên nghe. Ảnh trên báo “Ngày nay” số 8 năm 1935.
Gần đó là ngôi nhà khang trang của ông Thống Luận, một người quen cũ của Đề Thám. Khác với sự giản dị, lam lũ của bà Lý Chuột, ông Thống Luận chọn cách hòa hợp với chính quyền để xây dựng cuộc sống giàu sang. Hai số phận, hai lựa chọn đối lập nhau khiến Thạch Lam không khỏi băn khoăn, trăn trở.
Dấu Ấn Một Thời Oanh Liệt
Rời làng Trũng, Thạch Lam đến thăm vợ chồng ông Cai Cờ, một nghĩa quân thân cận của Đề Thám. Trong căn nhà lá đơn sơ, ông Cai Cờ, già yếu và gần như mù lòa, vẫn giữ trong tim ngọn lửa trung thành với người thủ lĩnh Yên Thế. Ông bồi hồi kể lại những trận đánh oanh liệt, những năm tháng gian khổ nhưng đầy tự hào.
Ông Giáp Văn Phúc, Cai cờ của Đề Thám, bị đi đày ở Guyane rồi sau được tha về. Ảnh trên báo “Ngày nay” số 9 năm 1935.
Vợ Cai cờ đang giữ tay phóng viên van lơn: “Tôi già cả, xin ngài đừng chụp tôi”. Ảnh trên báo “Ngày nay” số 9 năm 1935.
Bà Cai Cờ, với tinh thần kiên cường phi thường, đã cùng chồng vượt qua bao gian khổ, thử thách. Dù cuộc sống còn nhiều khó khăn, họ vẫn luôn tự hào về một thời được sát cánh cùng Đề Thám đánh Pháp.
Đồi Gò: Nơi Vị Anh Hùng Ngã Xuống
Điểm dừng chân cuối cùng trong hành trình của Thạch Lam là đồn Gò, nơi Đề Thám hy sinh. Cảnh vật hiện ra trước mắt ông hoang tàn và ảm đạm. Những dấu tích của thành lũy năm nào đã gần như biến mất hoàn toàn, thay vào đó là cỏ dại mọc um tùm.
Chợ Gò, căn cứ địa của Đề Thám, sau khi bị quân Pháp chiếm và đặt bốt gọi là Cassanova, lấy tên một Trung sĩ Pháp chết trong cuộc chiến ở đây. (Ảnh phục chế màu)
Đứng trên ngọn đồi lộng gió, Thạch Lam như nhìn thấy hình bóng người anh hùng Đề Thám và các nghĩa quân Yên Thế anh dũng, kiên cường. Cái chết của Đề Thám là một mất mát to lớn cho dân tộc, nhưng ý chí chiến đấu, tinh thần bất khuất của ông và nghĩa quân Yên Thế sẽ mãi là nguồn cảm hứng cho thế hệ mai sau.
Hành trình của Thạch Lam đã khép lại, nhưng “Bóng người Yên Thế” vẫn còn đó, in đậm trong tâm trí người đọc. Bài phóng sự không chỉ là bức tranh về cuộc sống của những con người Yên Thế sau ngày hòa bình lập lại, mà còn là lời tri ân sâu sắc đối với người anh hùng Hoàng Hoa Thám và nghĩa quân Yên Thế kiên cường. Nó còn là lời nhắc nhở thế hệ trẻ về trách nhiệm giữ gìn và phát huy truyền thống yêu nước, tinh thần tự lực, tự cường của dân tộc.
