Cơ Chế Lưỡng Đầu Chế: So Sánh Việt Nam và Nhật Bản

Sự tồn tại song song của hai chính quyền, hay còn gọi là “lưỡng đầu chế”, không phải là một hiện tượng hiếm gặp trong lịch sử thế giới. Từ thời cổ đại ở Hy Lạp với nhà nước Sparta cho đến thời phong kiến ở phương Đông, nhiều mô hình nhà nước đã chứng kiến sự phân chia quyền lực giữa hai hoặc nhiều người. Việt Nam và Nhật Bản cũng không ngoại lệ. Bài viết này sẽ phân tích sâu về nguyên nhân, cơ chế vận hành và hệ quả của cơ chế lưỡng đầu chế từng tồn tại ở hai quốc gia này, tập trung vào giai đoạn thế kỷ XVI – XVIII.

Vua Lê Chúa TrịnhHình ảnh minh họa vua Lê chúa Trịnh

Bối Cảnh Ra Đời Của Lưỡng Đầu Chế

Ở Nhật Bản, lưỡng đầu chế xuất hiện sớm hơn Việt Nam khoảng bốn thế kỷ, bắt đầu từ năm 1185 (hoặc 1192) khi tướng quân Minamoto Yoritomo thành lập Mạc phủ Kamakura, tồn tại song song với triều đình Thiên hoàng. Chế độ này kéo dài cho đến năm 1868, khi tướng quân Tokugawa Keiki trao trả quyền lực cho Thiên hoàng Minh Trị. Sự trỗi dậy của giới võ sĩ địa phương, cùng với sự suy yếu của chính quyền trung ương, đã dẫn đến việc thiết lập Mạc phủ. Đây là hệ quả của một quá trình lâu dài, khi giới quý tộc không còn đủ khả năng duy trì đặc quyền. Sự ra đời của Mạc phủ Kamakura đánh dấu bước ngoặt trong lịch sử Nhật Bản, mở ra thời kỳ thống trị của giới võ sĩ.

Tại Việt Nam, cơ chế lưỡng đầu chế bắt đầu từ năm 1545, khi Trịnh Kiểm nắm binh quyền, thay thế Nguyễn Kim, bên cạnh triều đình nhà Lê, kéo dài đến năm 1786 khi nhà Trịnh bị Tây Sơn tiêu diệt. Khác với Nhật Bản, Việt Nam đã trải qua nhiều triều đại với chính quyền trung ương tập quyền mạnh. Sự suy yếu của nhà Lê sau thời Lê Thánh Tông tạo điều kiện cho Mạc Đăng Dung tiếm quyền. Dưới ngọn cờ “Phù Lê, diệt Mạc”, nhà Trịnh đã vươn lên, giành lại Thăng Long. Sự tồn tại của phủ chúa bên cạnh triều đình vua Lê là một biến thể mới trong lịch sử Việt Nam, đánh dấu sự phân chia quyền lực trong bối cảnh chính trị phức tạp.

Cơ Chế Vận Hành: Vua Lê – Chúa Trịnh và Thiên Hoàng – Mạc Phủ

Ở Việt Nam, chúa Trịnh nắm quyền lực thực tế, trong khi vua Lê chỉ giữ vai trò biểu tượng. Phủ chúa có bộ máy hành chính riêng, kiểm soát quân đội, tài chính và các địa phương. Tuy nhiên, chúa Trịnh vẫn duy trì danh nghĩa là bề tôi của vua Lê, tuân thủ các nghi lễ và quy tắc phong kiến. Sự tồn tại của vua Lê là cần thiết để hợp thức hóa quyền lực của chúa Trịnh, phù hợp với truyền thống tập quyền và tư tưởng Nho giáo.

Tương tự, tại Nhật Bản, Mạc phủ nắm quyền lực thực tế, nhưng vẫn đề cao vị thế của Thiên hoàng. Thiên hoàng là biểu tượng của truyền thống, tinh thần thống nhất và sự hòa hợp dân tộc. Mạc phủ có trách nhiệm bảo vệ uy danh của Thiên hoàng, đồng thời tìm cách hạn chế ảnh hưởng của triều đình trong các vấn đề chính trị. Mạc phủ Tokugawa đã ban hành luật lệ để quy định chặt chẽ hoạt động của Thiên hoàng, kiểm soát quan hệ của Thiên hoàng với các lãnh chúa và nắm quyền quyết định trong các vấn đề ngoại giao.

Hệ Quả và Kết Cục

Tại Việt Nam, cơ chế Lê – Trịnh tạo nên sự ổn định chính trị trong một thời gian dài, giúp đất nước tránh khỏi xung đột với các thế lực bên ngoài. Tuy nhiên, sự phân chia quyền lực cũng dẫn đến sự trì trệ, tham nhũng và suy yếu của bộ máy nhà nước. Cuối cùng, chế độ này bị lật đổ bởi phong trào Tây Sơn.

Ở Nhật Bản, Mạc phủ Tokugawa đã mang lại một thời kỳ hòa bình và phát triển kinh tế, xã hội, văn hóa. Cơ chế Bakuhan taisei (Mạc – phiên thể chế) tạo điều kiện cho sự cạnh tranh lành mạnh giữa các lãnh địa, thúc đẩy sự phát triển kinh tế. Tuy nhiên, trước áp lực từ phương Tây, Mạc phủ Edo buộc phải mở cửa đất nước, dẫn đến sự sụp đổ của chế độ Mạc phủ và sự ra đời của nhà nước hiện đại.

Kết Luận

Mặc dù đều là cơ chế lưỡng đầu chế, nhưng sự tồn tại song song của hai chính quyền ở Việt Nam và Nhật Bản có những điểm khác biệt về bối cảnh ra đời, cơ chế vận hành và hệ quả lịch sử. Việc so sánh hai mô hình này giúp chúng ta hiểu rõ hơn về sự phát triển của các thể chế chính trị trong lịch sử, cũng như những bài học kinh nghiệm cho sự phát triển của mỗi quốc gia.

Tài Liệu Tham Khảo

• Đại Việt sử kí toàn thư. NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1993.
• Đại Việt sử kí tục biên. NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1991.
• Việt sử Thông giám Cương mục. NXB Giáo Dục, Hà Nội, 1998.
• Alexandre de Rhodes. Lịch sử vương quốc Đàng Ngoài. Uỷ ban đoàn kết Công giáo Tp. Hồ Chí Minh, Bản dịch của Hồng Nhuệ, 1994.
• Li Tana. Xứ Đàng Trong – Lịch sử kinh tế – xã hội Việt Nam thế kỉ XVII và XVIII. Nguyễn Nghị dịch, NXB Trẻ, Tp. HCM 1999.
• John W. Hall. Japan from Prehistory to Modern Times. Charles E. Tuttle Company, Tokyo 1992.
• John Whitney Hall. The Cambridge History of Japan. Cambridge University 1991.
• George Sansom. A History of Japan: 1615-1867. Charles E. Tuttle Company, Tokyo 1987.