Nằm lặng lẽ tại số 4 Tôn Đức Thắng, Quận 1, Thành phố Hồ Chí Minh, ngôi nhà trắng toát ẩn mình giữa lòng Sài Gòn hoa lệ, từng được biết đến với cái tên “Nhà Trắng” – Dòng tu nữ Saint Paul de Chartres. Ít ai biết rằng, công trình kiến trúc kiên cố đầu tiên của Sài Gòn năm 1864 này lại mang đậm dấu ấn của một kiến trúc sư người Việt – Nguyễn Trường Tộ.
Trước năm 1975, nơi đây là trường tư thục từ mẫu giáo đến tú tài với 1.600 học sinh, sau đó là trường sư phạm mầm non. Kiến trúc độc đáo với ba khối nhà: cô nhi viện, nhà nữ tu và khu nhà nguyện tựa thánh giá nhìn từ trên cao, tạo nên không gian rộng rãi, khoáng đãng, uy nghiêm. Khu nhà nguyện mang đậm dấu ấn kiến trúc Gothique, với những khu vòm hình liềm cung cao vút, không chạm trổ cầu kỳ, gợi lên vẻ đẹp thanh thoát, như lời nhận xét của kiến trúc sư Ngô Viết Thụ: “Một giáo đường huy hoàng với đường nét thẩm mỹ lối Gothique. Các khu vòm hình liềm cung, đua nhau vượt lên tới 20 thước, không một chút chạm trổ hoa hòe… Làm cho khách tưởng nhớ đến giáo đường “Sainte Chapelle”… Cảm tưởng nhẹ nhàng vì sự thành công của vị kiến trúc sư làm cho ai vào đó cũng cảm thấy thoát tục”.
Hành Trình Kiến Tạo “Nhà Trắng”
Câu chuyện về công trình kiến trúc độc đáo này bắt đầu từ năm 1860, khi các nữ tu dòng Thánh Phaolô từ Hong Kong đến Sài Gòn. Sau thời gian tạm trú, tháng 9-1862, mẹ bề trên dòng thánh Phaolô Benjamin quyết định xây dựng nhà giám tỉnh tại khu đất Đường Thành. Theo dòng lịch sử, bản thảo viết tay của mẹ Benjamin chỉ ghi lại tên kiến trúc sư là “Thầy Học”.
Vậy “Thầy Học” là ai? Trong quyển Sài Gòn năm xưa (1958), cụ Vương Hồng Sển cho biết: “Tương truyền nhà lầu cao lớn nơi đây là do ông Nguyễn Trường Tộ năm xưa đứng coi xây cất”. Phải đến năm 1961, nhiều tài liệu trong thư khố tu viện được công bố trên tạp chí Văn Đàn đã khẳng định “Thầy Học” chính là Nguyễn Trường Tộ.
Các nữ tu gọi ông Nguyễn Trường Tộ là Thầy Học vì ông từng dạy học chữ Hán tại nhà chung Xã Đoài (nay thuộc xã Nghi Diên, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An). Năm 1846, trong thời gian dạy học, ông được Giám mục Gauthier dạy tiếng Pháp và truyền đạt kiến thức khoa học phương Tây. Sau biến cố “phân sáp”, Giám mục Gauthier đưa ông vào Đà Nẵng, rồi sang Hương Cảng và Pháp. Trong tập “Sự tích ông Nguyễn Trường Tộ”, con trai ông là Nguyễn Trường Cửu ghi lại: “Rồi sang nước đại Pháp, ở kinh thành Ba Lê, là kinh đô, đi du lịch xem chính trị, học hành, kỹ nghệ, phong tục nước đại Pháp. Khi nghe “lặng sáp” rồi (ý nói chấm dứt tình trạng phân sáp như nói ở trên – LVN) thì Đức cha Hậu lại đem ông Tộ và các cụ về nhà chung”.
Tài Năng Kiến Trúc Thiên Bẩm
Nguyễn Trường Tộ chưa từng học qua trường lớp kiến trúc, nhưng với óc quan sát, thực nghiệm thiên bẩm, ông đã tiếp thu tinh hoa kiến trúc châu Âu qua chuyến du lịch. Trở về nhà chung Xã Đoài, ông cho xây dựng lại ngôi nhà hai tầng và trường Latin ba tầng hình chữ thập. Chính những công trình này đã khiến mẹ bề trên tin tưởng giao phó trọng trách xây dựng “Nhà Trắng”.
Trong thư gửi Hội Truyền giáo nước ngoài ở Paris (1-1-1870), Giám mục Gauthier viết: “… Người ta quen gọi là kiến trúc sư vì ông ta (chỉ ông Tộ) đã xây ngôi nhà ba tầng của các nữ tu Sài Gòn, một nhà nguyện và một ngọn tháp cao nổi bật…” . Tài năng của ông được ghi nhận trong tạp chí La Semaine religieuse (Paris, 1867): “… Người Đông phương ở trong phái ủy thì có hai ông quan và một người kiến trúc sư Công giáo, có trí nhớ lạ lùng, tài năng lỗi lạc và chính là người đã xây giáo đường của ta ở Sài Gòn”.
Linh mục Le Mée, trong tập san Missions Catholiques (1876), đã mô tả chi tiết hơn về quá trình xây dựng “Nhà Trắng”: “Đức Giám mục Gauthier và linh mục Croc đã đem theo một nho sĩ Bắc Kỳ, tên là Lân (tức Nguyễn Trường Tộ). Với trí thông minh hiếm có, lại được gợi ý và được thúc đẩy bởi sự nhiệt tình và tận tụy của Giám mục Gauthier, nho sĩ Bắc Kỳ này, vì tình yêu Thiên Chúa, đã nhận đứng ra đốc suất công việc. Thời đó ở Sài Gòn chưa có một công trình nào làm kiểu mẫu. Với đề án của tu viện và nhà nguyện do nữ tu Benjamin cung cấp, ông ta đã phác họa được một họa đồ phối cảnh chung và thực hiện công trình nhờ sự cộng tác của các công nhân người Việt. Chính ông đã phải vẽ sơ đồ của tháp chuông và tự mình trông nom công việc một cách rất cẩn thận và chính ông đã hoàn thành nhiều phần khác của công trình. Mỗi ngày người ta thấy ông có mặt ở công trường và để ý tới từng chi tiết. Phải thú nhận là nếu không có ông thì không thể thực hiện được một công trình như vậy vào một thời điểm mà ở Sài Gòn chưa có thợ cũng như chưa có nhà thầu…”.
Dòng nhà Saint Paul, với nét kiến trúc độc đáo mang âm hưởng phương Tây, không chỉ là minh chứng cho sự giao thoa văn hóa Đông – Tây, mà còn là minh chứng cho tài năng vượt thời đại của kiến trúc sư Nguyễn Trường Tộ. Công trình này, cùng với những câu chuyện lịch sử đằng sau nó, xứng khi được bảo tồn và phát huy giá trị cho thế hệ mai sau.
Tài liệu tham khảo:
- Lê Văn Nghĩa. (2020). “Nhà dòng Saint Paul và dấu ấn kiến trúc Nguyễn Trường Tộ.” Cochinchine Saigon. Truy cập ngày [ngày truy cập].
- Vương Hồng Sển. (1958). Sài Gòn năm xưa.
- Phạm Đình Khiêm. (1961). [Tên bài viết]. Tạp chí Văn Đàn, 4.
- Nguyễn Trường Cửu. Sự tích ông Nguyễn Trường Tộ.
- Trương Bá Cần. [Tên bài viết/sách].
- La Semaine religieuse. (1867). 2. Paris.
- Le Mée. (1876). [Tên bài viết]. Missions Catholiques.
