Văn hóa Đông Sơn, rực rỡ trên mảnh đất Việt Nam cách nay hơn hai thiên niên kỷ, đã để lại cho hậu thế một kho tàng di sản đồ sộ, phản ánh muôn mặt đời sống kinh tế, xã hội, tín ngưỡng và tâm linh của người Việt cổ. Trong số đó, hình tượng voi hiện lên với những tầng ý nghĩa đa dạng và phong cách thể hiện phong phú, dần được hé lộ rõ nét hơn qua những phát hiện khảo cổ học gần đây. Bài viết này sẽ đi sâu phân tích hình tượng voi trong nghệ thuật Đông Sơn, đồng thời tìm hiểu mối liên hệ giữa nó với địa danh lịch sử Tượng Quận, một vùng đất bí ẩn đã làm đau đầu nhiều thế hệ học giả.
Nghệ thuật Tả Thực Voi Trong Văn Hóa Đông Sơn
Nghệ thuật tạo hình Đông Sơn đạt đến đỉnh cao trong việc khắc họa con người và động vật, với hai phong cách chủ đạo là tả thực và cách điệu, thể hiện qua tượng tròn và phù điêu. Tuy nhiên, đối với đề tài voi, phong cách tả thực dường như chiếm ưu thế. Khác với các nền nghệ thuật phương Tây, tượng tròn không phải là thế mạnh của Đông Sơn. Hình tượng voi thường xuất hiện dưới dạng phù điêu hoặc gắn liền với các vật dụng khác.
Một ví dụ tiêu biểu là chiếc chuông voi trưng bày tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia. Thân chuông hình bán cầu, có lục lạc bên trong và hai tai vểnh lên như ngà voi. Trên đỉnh chuông là tượng một con voi đứng. Vật dụng này được nhiều nhà nghiên cứu gọi là “chuông voi”, hàm ý đây có thể là vật dụng dùng trong quá trình thuần dưỡng voi. Tuy nhiên, cũng có giả thuyết cho rằng đây là một loại nhạc khí dùng trong các nghi lễ tế tự, phản ánh tính đa chức năng của hiện vật Đông Sơn.
Một ví dụ khác là cây đèn đồng phát hiện tại di chỉ Làng Vạc (Nghệ An). Cây đèn nhiều tầng, nhiều nhánh được đặt trên một bệ đỡ hình voi đứng, tạo nên hình ảnh “cây vũ trụ” mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, có thể liên quan đến tín ngưỡng Đạo giáo. Di chỉ Làng Vạc còn phát lộ nhiều hiện vật khác có hình tượng voi như dao găm, muôi, cho thấy sự phổ biến của hình tượng này trong đời sống người Việt cổ.
Hình tượng voi còn xuất hiện trên các ấm đồng, đặc biệt là loại ấm có vòi hình đầu voi, thường được gọi là “ấm đầu voi”. Loại ấm này khá phổ biến vào giai đoạn Đông Sơn mạt kỳ, cùng với các ấm gốm có hình dáng tương tự nhưng kích thước lớn hơn. Một số học giả cho rằng đây là sản phẩm giao thoa văn hóa Việt – Hán, nhưng nhiều ý kiến khác lại khẳng định đây là sản phẩm hoàn toàn bản địa.
Trên trống đồng Đông Sơn, hình tượng voi cũng được thể hiện một cách sinh động, đặc biệt là trên một chiếc trống đồng thuộc sưu tập tư nhân ở Hà Nội. Trên trống có hình ảnh hai người phụ nữ cưỡi voi cùng đoàn quân đánh bộ, gợi liên tưởng đến truyền thuyết Hai Bà Trưng. Đây là hình ảnh độc đáo, duy nhất được tìm thấy trên trống đồng Đông Sơn cho đến nay.
Trên một số trống đồng loại II Heger, thuộc giai đoạn đầu (thế kỷ II-III sau Công nguyên), tượng voi được đúc nổi và hàn trên vành ngoài, cùng với tượng cóc, tạo nên một nét đặc trưng riêng.
Voi Và Vấn Đề Tượng Quận
Từ đầu thế kỷ XX, nhiều học giả đã bàn luận về mối liên hệ giữa hình tượng voi và địa danh Tượng Quận. L.Auroseau gọi Tượng Quận là “quận của những con voi”. Các học giả Đài Loan như Ngô Tấn Tài, Quách Đình Dĩ, Chu Văn Ánh đều cho rằng Tượng Quận được đặt tên theo đặc sản là voi. Học giả Trần Kính Hòa cũng đồng tình với quan điểm này, dựa trên các ghi chép về voi ở Giao Chỉ trong sử liệu Trung Hoa.
Vị trí địa lý của Tượng Quận là một vấn đề gây tranh cãi. H. Maspero cho rằng Tượng Quận nằm trong phạm vi Trung Quốc hiện nay. L. Auruseou lại khẳng định Tượng Quận nằm hoàn toàn trên lãnh thổ Việt Nam. Đào Duy Anh kết luận Tượng Quận là miền Tây tỉnh Quảng Tây ngày nay. Nguyễn Duy Hinh cho rằng Tượng Quận ở Bắc Bộ Việt Nam. Các học giả Đài Loan và Giáo sư Kiều Thu Hoạch đều đồng ý rằng Tượng Quận nằm trên đất Việt Nam.
Phân tích các bằng chứng khảo cổ học và sử liệu, nhiều học giả cho rằng Tượng Quận chính là vùng đất thuộc miền Bắc Việt Nam ngày nay, trùng khớp với không gian văn hóa Đông Sơn trung kỳ và hậu kỳ. Đây cũng là vùng đất của các dòng sông Hồng, sông Mã, sông Cả, trải dài đến biên giới Hà Tĩnh – Quảng Bình.
Kết Luận
Mối liên hệ giữa hình tượng voi và Tượng Quận là điều có thể khẳng định. Tuy nhiên, liệu hình tượng voi trong nghệ thuật Đông Sơn có phải là biểu tượng chính thức cho địa danh này hay không vẫn còn là một câu hỏi chưa có lời giải đáp trọn vẹn. Dẫu vậy, hình ảnh con voi trong nghệ thuật Đông Sơn không chỉ phản ánh đời sống vật chất, tinh thần của người Việt cổ mà còn chứa đựng những giá trị lịch sử, văn hóa sâu sắc, góp phần làm sáng tỏ bức tranh lịch sử dân tộc. Việc nghiên cứu sâu hơn về hình tượng voi và Tượng Quận sẽ mở ra những hướng nghiên cứu mới, giúp chúng ta hiểu rõ hơn về cội nguồn văn hóa Việt Nam.
Tài Liệu Tham Khảo
- Phạm Quốc Quân, “Về những chiếc “Thố đồng” Đông Sơn”, Tạp chí Khảo cổ học, số 2.
- Phạm Quốc Quân, Về những cây đèn đồng Hậu Đông Sơn – Ngã Ba di sản, Nxb. Dân Trí, Hà Nội, 2011.
- Janse, Bí mật cây đèn hình người. Bảo tàng Lịch sử Việt Nam xuất bản, Hà Nội, năm 2003.
- Trịnh Minh Hiên và các cộng sự, Báo cáo khai quật di chỉ Làng Vạc (Nghệ An) lần thứ nhất. Tư liệu Bảo tàng Nghệ An.
- Marlynn Larew, Trở lại với Janse: Đồ tùy táng ở Thanh Hóa – Một thế kỷ khảo cổ học Việt Nam, Hà Nội.
- Nguyễn Việt, ý kiến trong cuộc tọa đàm khoa học tháng 6 năm 2017 về niên đại của văn hóa Đông Sơn.
- Tư liệu của các nhà khảo cổ học tỉnh Quảng Tây (Trung Quốc) khi làm việc với Bảo tàng Lịch sử Việt Nam.
- Tạ Đức, Nguồn gốc và sự phát triển của trống đồng Đông Sơn (sách chuyên khảo), Trí Thức, Hà Nội, 2017.
- Kiều Thu Hoạch, Góp phần nghiên cứu lịch sử văn hóa Việt Nam, Nxb. Thế Giới, Hà Nội, 2016.
- Phạm Minh Huyền – Trịnh Sinh, Khai quật Làng Vạc (Nghệ An) lần thứ 2 – Tư liệu Bảo tàng Nghệ An.
