Bài thơ “Nam Quốc Sơn Hà” từ lâu đã trở thành một biểu tượng bất diệt cho tinh thần quật cường, ý chí độc lập tự chủ của dân tộc Việt Nam. Tuy nhiên, ẩn sau những vần thơ hào hùng ấy là những tranh luận chưa có lời giải đáp về nguồn gốc, bối cảnh ra đời và nhất là ai là tác giả thực sự của áng văn bất hủ này.
Bản dịch “Nam Quốc Sơn Hà” được trưng bày tại Văn Miếu – Quốc Tử Giám
Truyền thuyết về bài thơ “Thần” và hai trường phái thời gian
“Nam quốc sơn hà Nam đế cư” đã vượt ra khỏi phạm vi một tác phẩm văn học thông thường để trở thành một bản tuyên ngôn độc lập đầu tiên của nước Việt, một lời khẳng định về chủ quyền thiêng liêng bất khả xâm phạm. Chính ý nghĩa trọng đại đó khiến cho nguồn gốc của bài thơ trở nên huyền hoặc, bí ẩn, gắn liền với những truyền thuyết dân gian và được người đời sau quen gọi là “Thơ thần”.
Có hai truyền thuyết chính về sự xuất hiện của bài thơ:
1. Thời Lê Hoàn (981) – Ghi chép trong Lĩnh Nam Chích Quái:
Theo đó, trong đêm trước trận chiến trên sông Bạch Đằng, quân tướng nhà Lê Đại Hành nghe thấy tiếng thần ngâm vang từ ngôi đền:
Nam quốc sơn hà Nam đế cư,
Hoàng thiên dĩ định tại thiên thư.
Như hà Bắc lỗ lai xâm phạm,
Bạch nhẫn phiên thành phá trúc dư.
Lời thơ hùng hồn, đanh thép như tiếp thêm sức mạnh thần kỳ, giúp quân ta đại phá quân Tống.
2. Thời Lý Thường Kiệt (1076) – Ghi chép trong Đại Việt Sử Ký Toàn Thư:
Trong cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Tống, trước thềm trận quyết chiến trên sông Như Nguyệt, quân sĩ nhà Lý nghe thấy tiếng ngâm thơ từ đền Trương tướng quân:
Nam quốc sơn hà Nam đế cư,
Tiệt nhiên phân định tại thiên thư.
Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm,
Nhữ đẳng hành khan thủ bại hư.
Sau đó, quân ta đã giành chiến thắng vang dội, buộc quân Tống phải lui binh.
Cả hai truyền thuyết đều cho thấy “Nam quốc sơn hà” gắn liền với những sự kiện lịch sử trọng đại, mang yếu tố tâm linh, thần bí, góp phần khích lệ tinh thần chiến đấu của quân dân Đại Việt.
Khảo cứu văn bản và những nghi vấn về tác giả
Bên cạnh hai nguồn sử liệu chính thống nói trên, bài thơ còn xuất hiện trong nhiều văn bản khác với những dị bản, biến thể khác nhau. Điều này đặt ra nhiều vấn đề cho các nhà nghiên cứu khi muốn xác định chính xác thời điểm ra đời của bài thơ cũng như ai là tác giả thực sự.
Trong bài viết này, tác giả Viên Như đã đưa ra một giả thuyết mới, cho rằng “Nam quốc sơn hà” được sáng tác bởi Thiền sư Không Lộ – một vị danh tăng thời Lý, dựa trên những phân tích so sánh với bài thơ “Ngôn hoài” được cho là của ông.
Phân tích so sánh “Nam Quốc Sơn Hà” và “Ngôn Hoài”: Chiếc bóng phản chiếu?
Theo tác giả Viên Như, có nhiều điểm tương đồng giữa “Nam quốc sơn hà” và “Ngôn hoài”, từ tinh thần chủ đạo, ngôn ngữ, hình ảnh đến kết cấu, như thể hai bài thơ là “anh em sinh đôi”, là “chiếc bóng” phản chiếu lẫn nhau.
1. Về nội dung:
- Cả hai đều thể hiện lòng yêu nước, niềm tự hào dân tộc, ý thức độc lập tự chủ mãnh liệt.
- Hình ảnh “sông núi”, “đất thiêng” đều mang ý nghĩa tượng trưng cho chủ quyền lãnh thổ, non sông gấm vóc của đất nước.
- Câu thơ “Nam đế cư” (vua Nam ở) khẳng định về chế độ chính trị tự chủ, độc lập.
- Hình ảnh “thiên thư”, “cô phong đỉnh”, “trường khiếu” đều mang ý nghĩa ẩn dụ sâu sắc về ý chí quật cường, tinh thần chiến đấu bất khuất của dân tộc.
2. Về nghệ thuật:
- Cả hai đều sử dụng ngôn ngữ trang trọng, hàm súc, giàu hình ảnh, lối hành văn mạch lạc, khí thế hùng hồn, đầy sức thuyết phục.
Dựa trên những phân tích so sánh chi tiết giữa hai bài thơ, tác giả Viên Như cho rằng:
- “Nam quốc sơn hà” ra đời trong bối cảnh lịch sử cụ thể là cuộc kháng chiến chống Tống thời Lý Thường Kiệt, phục vụ mục đích chiến tranh tâm lý, khích lệ tinh thần quân dân Đại Việt.
- Thiền sư Không Lộ với tư cách là quốc sư, người có ảnh hưởng lớn đến triều đình thời bấy giờ, hoàn toàn có đủ tầm nhìn, trí tuệ và tâm huyết để sáng tác ra áng văn bất hủ này.
Kết luận
Giả thuyết Thiền sư Không Lộ là tác giả “Nam quốc sơn hà” mà tác giả Viên Như đưa ra là một luồng ý kiến mới, dựa trên những cơ sở khoa học và phân tích logic, thuyết phục. Tuy nhiên, đây vẫn chỉ là một giả thuyết, chưa có bằng chứng lịch sử xác thực.
Việc truy tìm nguồn gốc, tác giả của “Nam quốc sơn hà” vẫn là một bài toán hấp dẫn và thử thách đối với các nhà nghiên cứu văn học sử. Dù ai là tác giả, “Nam quốc sơn hà” vẫn sống mãi trong lòng dân tộc Việt Nam, là niềm tự hào, là khát vọng về một đất nước độc lập, tự cường, hưng thịnh.
