Mạng lưới chợ Thăng Long – Hà Nội (thế kỷ XVII – XIX): “Siêu thị” của kinh thành

Thăng Long – Hà Nội, kinh đô phồn hoa bậc nhất trong lịch sử Việt Nam, từ lâu đã nổi danh với danh xưng “Kẻ Chợ”. Mạng lưới chợ dày đặc, hoạt động sôi nổi trong suốt thế kỷ XVII, XVIII và XIX đã góp phần không nhỏ tạo nên diện mạo sầm uất, trù phú cho kinh thành. Bài viết này sẽ đưa chúng ta ngược dòng thời gian, khám phá mạng lưới chợ Thăng Long – Hà Nội dưới góc nhìn của một sử gia, từ đó hiểu rõ hơn vai trò của nó trong đời sống kinh tế – xã hội đương thời.

Kinh đô “Kẻ Chợ” hình thành và phát triển

Ngay từ buổi đầu dựng nước, Thăng Long đã được vua Lý Thái Tổ chọn làm kinh đô, với mong muốn xây dựng một trung tâm chính trị – kinh tế vững mạnh. Trải qua nhiều biến động lịch sử, đến thế kỷ XVII, Thăng Long bước vào giai đoạn hưng thịnh rực rỡ. Nền kinh tế hàng hóa phát triển mạnh mẽ, cùng với chính sách mở rộng thành đô của nhà Lê – Trịnh, đã thu hút đông đảo cư dân đến sinh sống và buôn bán, góp phần hình thành nên “Kẻ Chợ” sầm uất, đối trọng với khu vực “thành” – nơi cư ngụ của vua quan.

Thành phố Kẻ Chợ, kinh đô xứ Đàng Ngoài khoảng năm 1685. Hình minh họa trong sách “A description of the kingdom of Tonqueen” (London, 1732) của Samuel Baron.

Khu vực “thị” của Thăng Long không chỉ có chợ, phố, bến cảng mà còn được bao quanh bởi hệ thống làng nghề chuyên nghiệp, cung cấp nguồn hàng hóa dồi dào cho kinh thành. Sự kết hợp hài hòa giữa các thành phần kinh tế đã tạo nên bức tranh “Kẻ Chợ” đa dạng, sống động.

Mạng lưới chợ – “Siêu thị” của Thăng Long – Hà Nội

Thăng Long – Hà Nội thời kỳ này sở hữu một mạng lưới chợ dày đặc, phân bố rộng khắp, từ cửa ô, cửa thành, đến ven sông, bờ kênh, đáp ứng nhu cầu trao đổi mua bán của đông đảo cư dân.

Địa điểm họp chợ

Chợ họp ở khắp nơi, thể hiện sự nhạy bén trong việc lựa chọn địa điểm thuận lợi cho giao thương:

• Cửa ô: Nơi giao thương quan trọng giữa kinh thành và các vùng lân cận, hình thành các chợ như chợ Yên Thái (Bưởi), chợ Dịch Vọng (Ô Cầu Giấy)…

Một “chợ” nhỏ họp ngay ở cửa Ô Quan Chưởng, Hà Nội. Ảnh: Flickr manhhai

• Cửa thành: Nơi tập trung đông đúc quan lại, quân lính, hình thành các chợ lớn như chợ Cửa Tây, chợ Cửa Đông, chợ Cửa Nam…

• Bến sông, bờ kênh: Thăng Long – Hà Nội có hệ thống sông ngòi dày đặc, thuận lợi cho việc hình thành các chợ như chợ Bát Tràng, chợ Mới (Hàng Chiếu), chợ Gạo, chợ Hàng Cá…

Sông Hồng, Hà Nội khoảng năm 1888-1895. Ảnh: François-Henri Schneider

Bên cạnh đó, còn tồn tại vô số chợ lưu động, họp ở bất kỳ nơi nào có người qua lại, góp phần làm nên bức tranh “siêu thị” sầm uất, náo nhiệt.

Thời gian họp chợ

Chợ ở Thăng Long – Hà Nội họp theo chu kỳ nhất định, thường là 5-6 ngày/phiên, xen kẽ giữa các khu vực. Riêng các chợ trung tâm kinh thành có thể họp thường xuyên hơn, thậm chí là hàng ngày. Thời gian họp chợ cũng kéo dài hơn so với các vùng nông thôn, cho thấy nhu cầu trao đổi mua bán ở đây rất lớn.

Một chợ họp trong phố ở Hà Nội năm 1896. Ảnh: Firmin-André Salles

Mặt hàng buôn bán

Từ nông sản đến thủ công nghiệp, mọi mặt hàng đều có thể tìm thấy ở chợ Thăng Long – Hà Nội.

• Hàng nông sản: Gạo, thịt cá, rau củ quả, gia súc, gia cầm… được vận chuyển từ khắp các vùng lân cận về đây tiêu thụ.

• Hàng thủ công: Các loại vải vóc, dụng cụ sản xuất, đồ gốm sứ, thuốc men… được bày bán phong phú, đa dạng.

Sự đa dạng về mặt hàng cho thấy vai trò quan trọng của mạng lưới chợ trong việc kết nối kinh thành với các vùng sản xuất, đáp ứng nhu cầu tiêu dùng của mọi tầng lớp nhân dân.

Phương thức hoạt động

Chợ Thăng Long – Hà Nội không chỉ là nơi diễn ra hoạt động mua bán đơn thuần mà còn là nơi giao lưu văn hóa, trao đổi thông tin giữa cư dân thành thị và nông thôn.

Chợ chó và chợ thảo dược ở Hà Nội vào cuối thế kỷ XIX. Ảnh trong album “TONKIN 1884-1885” của bác sĩ Charles-Édouard Hocquard (1853–1911)

Phương thức mua bán chủ yếu là trao đổi trực tiếp, thanh toán bằng tiền mặt (tiền đồng, kẽm, bạc nén). Việc sử dụng tín phiếu hay cho vay lãi còn hạn chế, phản ánh đặc điểm của nền kinh tế hàng hóa giản đơn thời kỳ này.

Chợ và nhà nước phong kiến

Nhà nước phong kiến đóng vai trò quan trọng trong việc quản lý, kiểm soát hoạt động của chợ. Các quy định về địa điểm, thời gian họp chợ, thuế chợ… được ban hành nhằm đảm bảo trật tự, ổn định cho hoạt động giao thương.

Bộ Hộ triều Nguyễn, đảm trách công việc tài chính, thuế khóa, ruộng đất, tiền tệ, kho tàng, lương thực… Tranh trong bộ tranh “Triều đình Huế” (la Cour de Hué) do Nguyễn Văn Nhân thực hiện năm Ất Mùi (1895), dưới triều Thành Thái

Tuy nhiên, bên cạnh những chính sách tích cực, vẫn tồn tại tình trạng sách nhiễu, hà lạm của một bộ phận quan lại, gây khó khăn cho hoạt động buôn bán của nhân dân.

Kết luận

Mạng lưới chợ Thăng Long – Hà Nội thế kỷ XVII – XIX là minh chứng rõ nét cho sự phát triển của kinh tế hàng hóa thời kỳ này. Tuy nhiên, do những hạn chế về quy mô, phương thức hoạt động và chính sách quản lý, hoạt động buôn bán ở đây vẫn mang tính chất tự phát, nhỏ lẻ, chưa thể phát triển lên một tầm cao mới.

Quang cảnh một phiên chợ thuở xưa trong tranh dân gian Đông Hồ

Dù vậy, không thể phủ nhận vai trò quan trọng của mạng lưới chợ trong việc kết nối kinh thành với các vùng sản xuất, góp phần tạo nên diện mạo sầm uất, phồn hoa cho “Kẻ Chợ” Thăng Long – Hà Nội xưa.