Hà Nội những ngày cuối thu năm 1954, không khí có chút se lạnh len lỏi trong từng con phố cổ kính. Nhưng ẩn sâu trong sự bình lặng ấy là một bầu không khí căng thẳng, ngột ngạt bao trùm. Quân đội Việt Minh đã đến sát cửa ngõ thủ đô, đánh dấu sự kết thúc một chương lịch sử và mở ra một kỷ nguyên mới cho dân tộc. Giữa những biến động dữ dội ấy, ký ức về một Hà Nội thanh lịch, trầm mặc sắp chuyển mình vào tay những người con đất Việt vẫn in đậm trong tâm trí Robert Bordaz, một viên chức cấp cao người Pháp, người chứng kiến và tham gia vào quá trình chuyển giao đầy biến động này.
Hà Nội Trước Giờ Phút Lịch Sử
Khoảng giữa tháng 9 năm 1954, Robert Bordaz rời Sài Gòn náo nhiệt để trở về Hà Nội. Lúc này, miền Nam vẫn còn oi bức và chiến tranh dường như là một điều gì đó rất xa vời. Nhưng ở Hà Nội, không khí lại hoàn toàn khác. Vẻ đẹp cổ kính của “hồ Nhỏ” với những biệt thự sang trọng, sự nhộn nhịp của khu phố cổ, tất cả như chìm trong một nỗi lo sợ mơ hồ trước tương lai bất định.
Hiệp định Genève được ký kết vào tháng 7 năm 1954, chính thức chấm dứt chiến tranh Đông Dương. Theo đó, quân đội Pháp phải rút khỏi miền Bắc Việt Nam trong vòng 300 ngày và Hà Nội là nơi đầu tiên được trao trả, thời hạn là ngày 10 tháng 10 năm 1954.
Người dân háo hức chờ đón đoàn quân Việt Minh tiến về Hà Nội dưới chân cầu Long Biên. Nguồn: Phóng sự ảnh Évacuation de Hanoï của René Adrian
Chỉ trong vòng hai tháng, một khối lượng công việc khổng lồ cần phải được hoàn thành: tập kết quân đội, trao trả tù binh, di chuyển các cơ quan chính quyền, cũng như tổ chức di tản cho người Pháp và những người Việt muốn đi theo chính quyền miền Nam. Bên cạnh đó, việc bảo vệ tài sản cho người Pháp ở lại, bảo tồn các công trình văn hóa, trường học, bệnh viện… cũng là những vấn đề nan giải.
Những Nỗ Lực Ngoại Giao Cuối Cùng
Tuy nhiên, thách thức lớn nhất chính là sự bất hợp tác từ phía chính quyền Quốc gia Việt Nam. Họ không công nhận Hiệp định Genève, từ chối hợp tác trong quá trình chuyển giao. Chỉ có chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa là bên đối thoại chính thức với Pháp.
Các thành viên Pháp, Ba Lan, Ấn Độ, Canada của Ủy ban Quốc tế trên cầu Long Biên. Nguồn: Phóng sự ảnh Évacuation de Hanoï của René Adrian
Trong bối cảnh đó, tướng Ely, chỉ huy tối cao của Pháp tại Đông Dương, đã giao cho Robert Bordaz một nhiệm vụ quan trọng: điều phối hoạt động của các cơ quan Pháp tại Hà Nội để đảm bảo cuộc rút quân diễn ra êm đẹp.
Nhiệm vụ đầu tiên và quan trọng nhất là đảm bảo quân đội Pháp rút lui trong danh dự. Mặc dù Điện Biên Phủ là một thất bại nặng nề, nhưng quân đội Pháp vẫn tiếp tục chiến đấu ở cả hai miền cho đến ngày đình chiến. Vì vậy, không có lý do gì để chấp nhận một cuộc rút lui vội vã, bỏ lại những người Việt đã hợp tác với Pháp.
Mặt khác, Pháp cũng mong muốn duy trì ảnh hưởng của mình tại miền Bắc Việt Nam, đặc biệt là trong lĩnh vực văn hóa và kinh tế. Do đó, việc “tiêu thổ” là điều không cần thiết. Pháp sẵn sàng để lại các công trình công cộng, thiết bị thiết yếu cho chính quyền mới, đồng thời hy vọng có thể tiếp tục duy trì các hoạt động văn hóa, giáo dục và y tế.
Để giải quyết những vấn đề này, các cuộc đàm phán giữa Pháp và Việt Minh đã diễn ra tại Phù Lỗ. Hai bên đã phải rất nỗ lực để tìm ra tiếng nói chung, bởi quan điểm và lợi ích của mỗi bên là rất khác nhau.
Giữa Hy Vọng Và Nỗi Buồn Chia Ly
Ngày 30 tháng 9 năm 1954, Hiệp định quân sự được ký kết, quy định lộ trình chuyển giao quyền lực quân sự. Hai ngày sau đó, Hiệp định về chuyển giao hành chính cũng được thông qua.
Về mặt văn hóa, Pháp đã đạt được một số kết quả khả quan. Viện Pasteur, Viện Viễn Đông Bác Cổ, trường Albert-Sarraut… vẫn được duy trì hoạt động.
Tuy nhiên, về kinh tế, không có nhiều đảm bảo cho các doanh nghiệp Pháp ở lại Hà Nội. Nhiều người đã phải ngậm ngùi bỏ lại cơ nghiệp của mình, rời xa thành phố mà họ đã gắn bó.
Những đơn vị cuối cùng của quân đội Pháp rời Hà Nội, kết thúc gần một thế kỷ hiện diện tại đây. Nguồn: Phóng sự ảnh Évacuation de Hanoï của René Adrian
Ngày 10 tháng 10 năm 1954, đoàn quân Việt Minh tiến vào tiếp quản Hà Nội. Hình ảnh lá cờ Việt Minh tung bay trên cầu Long Biên đã trở thành biểu tượng cho một thời khắc lịch sử trọng đại, kết thúc gần một thế kỷ đô hộ của thực dân Pháp.
Đoàn quân Việt Minh uy nghiêm tiến qua cầu Long Biên trong niềm hân hoan của người dân Hà Nội. Nguồn: Phóng sự ảnh Évacuation de Hanoï của René Adrian
Đối với những người Pháp từng sống và gắn bó với Hà Nội, cuộc chia ly này để lại trong họ nhiều tiếc nuối, ngậm ngùi. Nhưng họ cũng hiểu rằng, lịch sử đã sang trang, và một chương mới đang mở ra cho Hà Nội, cho Việt Nam.
Lá cờ của quân đội Việt Minh tung bay trên cầu Long Biên, một minh chứng hùng hồn cho độc lập và tự do. Nguồn: Phóng sự ảnh Évacuation de Hanoï của René Adrian
Cuộc rút quân khỏi Hà Nội năm 1954 không chỉ là một sự kiện lịch sử quan trọng trong quan hệ Việt – Pháp, mà còn là bài học quý báu về giá trị của độc lập, tự do và tinh thần tự cường của dân tộc Việt Nam.
