Cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20, ách đô hộ của thực dân Pháp ngày càng siết chặt, bóc lột nhân dân ta bằng sưu cao thuế nặng. Nỗi oán hận tích tụ qua thời gian, cuối cùng như giọt nước tràn ly, bùng nổ thành phong trào đấu tranh mạnh mẽ. Một trong những sự kiện tiêu biểu là phong trào kháng thuế năm 1908 ở Bình Định, gắn liền với câu chuyện về vị tổng đốc cương trực Tôn Thất Đạm.
Nội dung
Năm 1908, ngọn lửa kháng thuế bùng lên từ Quảng Nam, nhanh chóng lan sang các tỉnh lân cận. Tại Bình Định, ngày 6/4/1908, dân chúng Bồng Sơn biểu tình chống thuế. Một đoàn 500 người từ Quảng Ngãi đến phối hợp, kéo vào phủ Bồng Sơn, yêu cầu giảm thuế, giảm xâu. Phong trào lan rộng khắp tỉnh. Ngày 13 và 14/4, dân chúng phủ Hoài Nhơn và huyện Phù Mỹ nổi dậy, vây huyện lỵ, bắt nha lại, tổng lý cắt tóc, cùng tham gia biểu tình. Nhiều lý trưởng, như Phan Vinh ở phủ Hoài Nhơn, đã nộp ấn triện cho dân, tích cực ủng hộ phong trào.
Ngọn lửa bùng cháy ở Bình Định
Sự xuất hiện của tiến sĩ Hồ Sĩ Tạo, tri huyện Tân Định (Khánh Hòa), khi ông về Bình Định chịu tang mẹ, càng làm tăng thêm thanh thế cho phong trào. Ngày 16/4/1908, hàng ngàn người dân từ các huyện Hoài Ân, Hoài Nhơn, Phù Mỹ, Phù Cát, An Nhơn, Bình Khê, Tuy Phước kéo về bao vây tỉnh đường Bình Định. Đến ngày 18/4, con số lên đến 10.000 người.
Hình ảnh mô tả những người dân tham gia kháng thuế năm 1908
Dân chúng chia thành ba lớp bao vây thành: lớp trong là cảm tử quân, lớp giữa là tự cường, lớp ngoài là vận động, lo việc tiếp tế lương thực và kêu gọi thêm người tham gia. Đoàn biểu tình cử đại biểu vào gặp quan tỉnh và quan bảo hộ, đệ đơn xin giảm sưu thuế, phản ánh cuộc sống khốn khổ của người dân.
Áp lực từ thực dân Pháp
Trong công điện ngày 30/4/1908 gửi Toàn quyền Đông Dương, Khâm sứ Trung Kỳ mô tả yêu cầu của dân chúng: giảm thuế thân, thuế ruộng đất, bỏ thuế chợ, cho diêm dân tự do khai thác ruộng muối… Trước sức ép của phong trào, thực dân Pháp ra sức khủng bố. Toàn quyền Bonhoure và Tổng chỉ huy quân đội Pháp ở Đông Dương Piel điều động quân chính quy từ Bắc Kỳ vào đàn áp.
Chân dung Tổng đốc Tôn Thất Đạm (1854-1920)
Ngày 18/4, án sát Bình Định Bùi Giản được cử ra hiểu dụ dân chúng nhưng không thành công. Quân Pháp nổ súng đàn áp đoàn biểu tình, gây nhiều thương vong. Đến ngày 30/4, số người chết lên tới 30 người. Tuy bị giải tán, phong trào vẫn tiếp tục âm ỉ ở các vùng quê. Cuối cùng, đến ngày 26/7/1908, phong trào hoàn toàn bị dập tắt, hơn 1.000 người bị bắt giam.
Lương tâm của một vị quan
Giữa bối cảnh đầy biến động ấy, Tổng đốc Bình Định kiêm quản Phú Yên Tôn Thất Đạm (1854-1920) đã thể hiện lòng thương dân, can đảm chống lại áp lực của thực dân. Ông không tuân lệnh đàn áp của Công sứ Pháp Augustin Sandré, phản đối những bản án hà khắc dành cho người biểu tình. Hành động này khiến ông bị cách chức, nhường chỗ cho Bùi Xuân Huyên.
Mộ phần ông Tôn Thất Đạm tại Hương Thủy, Thừa Thiên Huế
Gia phả họ Tôn Thất ghi lại sự kiện này, nhấn mạnh việc ông kháng lệnh đàn áp của viên Công sứ. Đại Nam thực lục chính biên Đệ lục kỷ cũng chép việc Tôn Thất Đạm bị cách chức vì “không chế ngự” được tình hình. Trong Hồi ký phong trào dân biến, Phan Chu Trinh ghi lại lời biện hộ của ông cho dân chúng: “Dân nghèo không hiểu làm bậy, nhưng xét ra vẫn không làm hại gì lắm…”. Ông bị giam lỏng ở kinh đô 3 năm, sau đó bị giáng chức và cho về hưu.
Bài học lịch sử
Phong trào kháng thuế Bình Định 1908, tuy thất bại, đã thể hiện tinh thần bất khuất của nhân dân, phản ánh sự bất công của chế độ thực dân. Hình ảnh Tổng đốc Tôn Thất Đạm, người dám đứng về phía nhân dân, chống lại áp lực của ngoại bang, mãi là tấm gương sáng ngời về lòng yêu nước, thương dân trong lịch sử Việt Nam.
Hình ảnh trang đầu và trang ghi lại sự kiện năm 1908 trong Gia phả họ Tôn Thất
Tài liệu tham khảo:
- Đại Nam thực lục chính biên Đệ lục kỷ, Quốc sử quán triều Nguyễn, Cao Tự Thanh biên dịch, NXB Văn hóa Văn nghệ, 2011.
- Đại Nam thực lục chính biên Đệ thất kỷ, Quốc sử quán triều Nguyễn, Cao Tự Thanh biên dịch, NXB Văn hóa Văn nghệ, 2012.
- Phong trào kháng thuế ở miền Trung qua các châu bản triều Duy Tân, Nguyễn Thế Anh, NXB Văn Học, 2008.
- Hồi ký phong trào dân biến ở Trung Kỳ (đầu thế kỷ XX), Phan Chu Trinh, NXB Hồng Đức, 2015.
- Gia phả Phòng Lạng Giang Quận công dô Ô. Tôn Thất Quỵ.
