Đầu thế kỷ 19, sau cuộc thống nhất của nhà Nguyễn, xã hội Việt Nam chứng kiến những chuyển biến sâu sắc trên nhiều phương diện, đặc biệt là cuộc đối đầu âm thầm giữa lòng dân và vương quyền thể hiện qua việc bảo tồn phong tục. Dưới ách đô hộ của ngoại bang và sự cai trị của triều đại mới, người dân Đàng Ngoài kiên trì gìn giữ những nét văn hóa truyền thống như lối ăn mặc, kiểu tóc, coi đó như biểu tượng của một thời đại đã qua, đồng thời thể hiện sự phản kháng ngầm đối với vương triều.
Hoài Niệm Lê Triều Qua Tấc Vải Áo Quần
Sự hoài niệm về triều Lê không chỉ được thể hiện qua những vần thơ u uất của Bà huyện Thanh Quan, mà còn thể hiện qua trang phục thường nhật của người dân Đàng Ngoài. Sự khác biệt trong lối ăn mặc giữa hai miền Nam – Bắc sau gần 200 năm chia cắt đã trở thành biểu tượng của sự phân chia, và việc người dân Bắc Hà kiên trì giữ gìn y phục cũ được xem như một hình thức đối kháng thụ động với triều Nguyễn. Việc vua Minh Mệnh đổi tên Thăng Long thành Hà Nội càng làm sâu sắc thêm nỗi niềm hoài cổ của người dân. Cái tên mới, khô khan và thực dụng, chỉ đơn thuần nói lên vị trí địa lý, đã xóa nhòa đi bề dày lịch sử và văn hóa của kinh đô cũ.
Hình ảnh minh họa phụ nữ Việt Nam đầu thế kỷ 20.
Năm 1828, vua Minh Mệnh ban chiếu chỉ cải cách y phục, bắt dân Bắc Hà ăn mặc theo kiểu Đàng Trong. Động thái này, xuất phát từ mong muốn thống nhất đất nước về mặt văn hóa, lại vô tình chạm vào lòng tự tôn dân tộc và trở thành ngòi nổ cho sự bất mãn âm ỉ.
Sắc Mệnh Và Sự Phản Kháng Ngầm
Mặc dù triều đình nhà Nguyễn ra sức tuyên truyền, kiểm soát và thậm chí là cưỡng ép, việc thay đổi phong tục vẫn gặp phải sự phản kháng mạnh mẽ. Lòng dân oán hận, nhưng vì sợ hãi uy quyền, họ chỉ dám thể hiện thái độ bất đồng thông qua những câu ca dao châm biếm. Hình ảnh những bà nội trợ “cướp quần chồng” để ra chợ cho thấy sự trớ trêu của sắc lệnh, đồng thời thể hiện thái độ phản kháng đầy tinh tế của người dân. Dẫu vậy, câu tục ngữ “Ăn Bắc mặc Kinh” cho thấy người dân Đàng Ngoài không hề bài xích quần áo kiểu Đàng Trong, mà chỉ phản đối sự áp đặt từ triều đình.
Mái Tóc Và Tinh Thần Dân Tộc
Không chỉ y phục, mái tóc dài cũng là một biểu tượng văn hóa quan trọng của người Việt. Từ hịch Tây Sơn kêu gọi “đánh cho dài tóc, đánh cho đen răng” đến sự hy sinh của di thần Lê Quýnh, mái tóc dài mang ý nghĩa của lòng tự tôn dân tộc, sự bất khuất trước ngoại bang. Thậm chí, những người Việt tham gia cướp bóc ở Trung Quốc cũng không chịu cắt tóc, như một cách khẳng định nguồn cội.
Duy Tân Và Cuộc Cách Mạng Tóc Ngắn
Thế kỷ 20, trước sức mạnh của thực dân Pháp, mái tóc dài búi tó củ hành lại trở thành biểu tượng của sự yếu đuối, lạc hậu. Phong trào Duy Tân với khẩu hiệu “cắt tóc đi tu” đã khơi dậy tinh thần tự cường, sẵn sàng đổi mới để cứu nước. Mặc dù bị chính quyền thực dân cản trở, phong trào cắt tóc ngắn vẫn lan rộng mạnh mẽ, đánh dấu một bước ngoặt trong nhận thức của người dân về vai trò của văn hóa trong công cuộc canh tân đất nước.
Vận Động Quần Chúng Và Bài Học Lịch Sử
Sự thay đổi y phục và kiểu tóc cho thấy sức mạnh của vận động quần chúng lớn hơn mệnh lệnh từ nhà nước. Dù vua Minh Mệnh có uy quyền tuyệt đối, sắc lệnh cải cách y phục vẫn không thành công như mong đợi. Ngược lại, phong trào cắt tóc ngắn, xuất phát từ lòng dân, lại được hưởng ứng nhiệt liệt và lan rộng khắp cả nước. Câu chuyện vui về ông thầy giáo và bà nội trợ thời kháng chiến một lần nữa khẳng định sự bền bỉ của phong tục mặc váy ở một số vùng quê.
Kết Luận
Cuộc chiến âm thầm giữa phong tục và vương quyền phản ánh những xung đột văn hóa phức tạp trong lịch sử Việt Nam. Việc bảo tồn và thay đổi phong tục không chỉ đơn thuần là vấn đề thẩm mỹ hay thói quen, mà còn là biểu hiện của tinh thần dân tộc, của lòng tự tôn và khát vọng tự cường. Bài học lịch sử cho thấy, sự thay đổi văn hóa cần xuất phát từ lòng dân, từ sự thấu hiểu và tôn trọng những giá trị truyền thống.
Tài liệu tham khảo:
- Phan Thúc Trực, Quốc Sử Di Biên, Southeast Asia Studies Section, Hongkong, 1965.
- Hồ Bạch Thảo (dịch), Thanh Thực Lục, Nxb Hà Nội, 2008.
- Phan Khôi, Lịch Sử Tóc Ngắn (Lại Nguyên Ân sưu tầm và biên soạn), talawas, 3/5/2008.
- Bà huyện Thanh Quan, Vịnh Đèo Ngang.
