Trong lịch sử văn học Việt Nam, bên cạnh danh tiếng lừng lẫy của Đại thi hào Nguyễn Du, ít ai biết đến người anh trai tài hoa của ông – Quế Hiên Nguyễn Nể. Sinh ra trong một gia đình khoa bảng lừng lẫy, Nguyễn Nể sớm nổi danh là thần đồng thơ văn, được vua Quang Trung trọng dụng và xem là “đỉnh núi cao thi trận nước Nam”. Bài viết này, dựa trên những tư liệu lịch sử và các tác phẩm thơ văn còn sót lại, sẽ khắc họa chân dung Nguyễn Nể – một nhà thơ, nhà ngoại giao tài năng và một người anh mẫu mực của Nguyễn Du.
1200px-The_Láng_temple_in_Đống_Đa_district,_Hanoi.jpg
Đền Láng, nơi thờ Nguyễn Nể, Hà Nội
Xuất Thân Nho Gia, Gương Sáng Khoa Bảng
Nguyễn Nể (1761-1805), tên húy là Nể, tự Nhất Quế, hiệu Quế Hiên, sau đổi tên là Đề, tự Tiến Phủ, hiệu Tỉnh Kiên, Văn Thôn cư sĩ. Ông là con trai thứ sáu của Xuân Quận Công Nguyễn Nghiễm và bà Trần Thị Tần, là anh ruột cùng cha cùng mẹ với Nguyễn Du. Sinh ra trong gia đình có truyền thống Nho học, Nguyễn Nể sớm bộc lộ tư chất thông minh hơn người.
Năm 7 tuổi, Nguyễn Nể đã được phong làm Hoàng Tín Đại Phu, tước Khuê Nhạc Bá. Năm 1763, ông đỗ đầu kỳ thi Khảo Khoá Quốc Tử Giám, đến năm 1783 tiếp tục đỗ đầu kỳ thi khảo hạch huyện Thọ Xương và thi Hương trường thi Phụng Thiên.
Trên Trường Ngoại Giao, Khẳng Định Khí Phách Đại Việt
Sự nghiệp của Nguyễn Nể gắn liền với triều đại Tây Sơn oai hùng. Ông từng giữ chức Thị Nội Văn Chức, Phó Tri Thị nội Thư tả lại phiên, Thiêm Thư Khu Mật Viện, Cai quản đội Phấn Nhất Phủ chúa Trịnh. Khi nhà Tây Sơn nắm quyền, Nguyễn Nể được vua Quang Trung tin tưởng giao phó trọng trách. Năm 1788, ông tham gia sứ đoàn Tây Sơn đầu tiên sang Yên Kinh (Trung Quốc), giữ chức Hàn Lâm Viện Thi thư, Phó Sứ.
Trong chuyến đi sứ này, tài thơ văn của Nguyễn Nể đã khiến vua Càn Long (Trung Quốc) phải nể phục. Khi được hỏi “Ai là người thơ hay nhất nước Nam?”, Chánh Sứ Nguyễn Quang Hiển đã tự hào khẳng định:
Tiệc khách hỏi ai thơ nhất nước,
Quế Hiên thi trận đỉnh cao phong.
*(Tân tích nhược tuân ngô tuấn tú,
Quế Hiên thi trận tối đầu phong.)
(Nếu như bàn đến bậc tuấn tú,
Thì Quế Hiên thi trận đứng hàng đầu.)
Vua Càn Long nghe xong vô cùng tán thưởng, ban cho Nguyễn Nể một tấm đoạn, hai thỏi mực và 3 tập giấy hoa tiên. Trên thi đàn, Nguyễn Nể đã khẳng định tài năng và khí phách của người Đại Việt, góp phần nâng cao vị thế của đất nước trên trường ngoại giao.
Tâm Giao Cùng Thi Sĩ, Gửi Gắm Tình Quê Hương
Bên cạnh vai trò nhà ngoại giao, Nguyễn Nể còn là một thi sĩ tài hoa với 374 bài thơ chữ Hán được lưu truyền. Thơ Nguyễn Nể mang đậm dấu ấn thời đại, thể hiện tâm hồn nhạy cảm, tinh tế và tình yêu quê hương đất nước sâu nặng. Trong bài “Thanh Quyết Giang”, ông đã vẽ nên một bức tranh sông nước hữu tình nhưng cũng đầy hoài cổ:
Núi non vắng vẻ ruộng thê lương,
Thanh Quyết bến đò lòng cảm thương.
Một dãi sông dài mây nước chảy,
Mấy khung thành cũ cỏ rêu hoang.
Bắc Nam giờ đã chung đồ bản,
Thắng bại còn bao dấu chiến trường.
Ngao ngán việc xưa không muốn hỏi,
Dừng cương nhấp chén ngắm tà dương.
Bài thơ không chỉ là bức tranh phong cảnh mà còn chất chứa nỗi niềm của một người từng chứng kiến bao đổi thay của lịch sử. Qua đó, người đọc cảm nhận được tấm lòng của Nguyễn Nể – một người con luôn hướng về quê hương đất nước.
Tình Anh Em Thắm Thiết, Nâng Đỡ Trên Con Đường Văn Chương
Nguyễn Nể không chỉ là người anh trai mẫu mực mà còn là người thầy, người bạn đồng hành trên con đường văn chương của Nguyễn Du. Khi Nguyễn Du bị nghi ngờ có ý định theo nhà Nguyễn, Nguyễn Nể đã ra sức bảo vệ em trai. Sau khi Nguyễn Du ra tù, ông còn đứng ra mai mối cho Nguyễn Du kết duyên cùng cô Đoàn Nguyễn Thị Huệ.
Trong bài thơ “Ký đồng hoài đệ”, Nguyễn Nể đã gửi gắm tình cảm và sự lo lắng cho người em trai đang phiêu bạt nơi đất khách quê người:
Đàn ca tiệc rượu buổi đầu thu,
Vạn dậm quan san bước lãng du.
Thân thế nỗi chìm lòng phiêu đãng,
Non sông tầm mắt ngát trời thu.
Một năm tạm biệt là bao nhỉ ?
Hai ngã xa nhau chẳng khác nhau.
Hình bóng tuy xa cười nói vắng,
Đêm đêm hồn mộng nhớ Quỳnh Châu.
Những vần thơ như lời tâm sự chân thành, thể hiện tình cảm anh em thắm thiết, keo sơn. Nguyễn Nể luôn theo dõi, ủng hộ và động viên Nguyễn Du trên con đường văn chương.
Kết Luận
Cuộc đời và sự nghiệp của Quế Hiên Nguyễn Nể là tấm gương sáng về lòng yêu nước, thương dân và tinh thần hiếu học. Ông xứng đáng được xem là một trong những danh nhân tiêu biểu của đất nước, sánh vai cùng người em trai – Đại thi hào Nguyễn Du. Những tác phẩm thơ văn của Nguyễn Nể, tuy còn nhiều hạn chế do rào cản ngôn ngữ, vẫn là di sản văn hóa quý báu, góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn học Việt Nam. Nghiên cứu và tìm hiểu về cuộc đời và sự nghiệp của Quế Hiên Nguyễn Nể là việc làm cần thiết, góp phần khẳng định và tôn vinh những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc.
