Vùng Tây Bắc, với địa thế hiểm trở và vị trí chiến lược, đã trải qua một hành trình lịch sử dài và đầy biến động. Từ thời dựng nước cho đến hiện đại, vùng đất này luôn là một phần lãnh thổ thiêng liêng của Việt Nam, là nơi sinh sống của cộng đồng các dân tộc anh em. Bài viết này sẽ lần theo dòng chảy lịch sử, phân tích quá trình xác lập và những biến đổi của đường biên giới Tây Bắc, đặc biệt là khu vực tiếp giáp với tỉnh Vân Nam (Trung Quốc), từ thời Lê sơ đến cuối thế kỷ XIX.
Vùng đất Tây Bắc, bao gồm Sơn La, Điện Biên, Lào Cai, Yên Bái, Lai Châu và một phần Hòa Bình, đã in dấu ấn đậm nét trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc. Thời Hùng Vương, vùng đất này thuộc bộ Tân Hưng. Dưới các triều đại phong kiến, địa danh và đơn vị hành chính của Tây Bắc đã có nhiều thay đổi: châu Lâm Tây, Đăng thời Lý; lộ Đà Giang, Quy Hóa (sau là trấn Thiên Hưng) thời Trần; 16 châu Thái thời Lê sơ; phủ An Tây thời Lê-Trịnh; và Thập châu thời Nguyễn.
Hình ảnh: Vẻ đẹp hùng vĩ của vùng núi Tây Bắc
Vị trí chiến lược của Tây Bắc, như “cửa ngõ” nối liền các vùng đất xung quanh, đã khiến nơi đây trở thành mục tiêu nhòm ngó của nhiều thế lực ngoại bang. “Quan ải Ai Lao liên lạc tiện đường, biên giới Vân Nam khống chế mọi mặt… che giữ cho trấn như “giậu” như “phên” án ngữ miền thượng du là “then” làm “chốt”…” – những câu thơ trong “Thiên Hưng trấn” của Nguyễn Bá Thống đã phần nào khắc họa được tầm quan trọng của vùng đất này. Sự tranh giành, xâm lấn của giặc Lự, giặc Pẻ, đặc biệt là các thổ quan Vân Nam, đã tạo nên những bất ổn kéo dài cho đến tận Hiệp ước Pháp – Thanh năm 1895.
Tây Bắc dưới triều Lê: Xác Lập và Bảo Vệ Biên Cương
Sau kháng chiến chống Minh, nhà Hậu Lê xác lập lộ Đà Giang, do Sa Khả Sâm – thủ lĩnh người Thái có công giúp Lê Lợi, đứng đầu. Lộ Đà Giang gồm 16 châu Thái, trải dài trên địa bàn Tây Bắc ngày nay. Lê Thánh Tông, vị vua tài ba, đã cho vẽ bản đồ và tổ chức lại hành chính, đặt Tây Bắc thuộc đạo Đà Giang. Ông cũng đích thân cầm quân đánh dẹp các thế lực gây rối, bảo vệ biên cương phía Tây Bắc.
Tuy nhiên, sự suy yếu của nhà Lê sau thời Thánh Tông đã tạo điều kiện cho các thế lực bên ngoài lấn chiếm. Dưới thời Mạc Kính Khoan, 6 châu của Đà Giang đã rơi vào tay thổ quan Vân Nam. Cuộc chiến tranh Trịnh – Nguyễn và các cuộc khởi nghĩa nông dân càng làm tình hình thêm phức tạp. Các tù trưởng địa phương, lợi dụng thời cơ, cấu kết với ngoại bang, khiến biên cương Tây Bắc liên tục bị xâm phạm.
Từ Thời Lê Mạt đến Hiệp Ước Pháp – Thanh: Biến Động và Tranh Chấp
Vũ Công Tuấn, câu kết với dòng dõi nhà Mạc và nhà Thanh, đã gây ra những cuộc xung đột biên giới vào cuối thế kỷ XVII. Nhiều vùng đất của Đại Việt, bao gồm cả những nơi có khoáng sản quý, đã bị thổ ty nhà Thanh chiếm đóng. Mặc dù triều đình Lê – Trịnh đã nhiều lần đàm phán, nhưng việc đòi lại đất không hề dễ dàng. Mãi đến năm 1728, sau những nỗ lực ngoại giao kiên trì, một phần đất đai mới được trả lại, lấy sông Đổ Chú làm ranh giới.
Sự suy yếu của chính quyền Lê – Trịnh cuối thế kỷ XVIII lại một lần nữa khiến Tây Bắc rơi vào vòng xoáy tranh chấp. Lợi dụng cuộc khởi nghĩa Hoàng Công Chất, nhà Thanh chiếm giữ 6 châu của phủ An Tây, sát nhập vào tỉnh Vân Nam. Dù Quang Trung đã có những nỗ lực đòi lại đất, nhưng việc này dang dở do ông đột ngột qua đời. Nhà Nguyễn, vì lệ thuộc vào nhà Thanh, đã không tiếp tục theo đuổi việc này, khiến biên giới Tây Bắc vẫn chưa được giải quyết dứt điểm.
Hiệp Ước Pháp – Thanh: Vẽ Lại Biên Giới Tây Bắc
Cuối thế kỷ XIX, thực dân Pháp, sau khi xâm lược Việt Nam, đã tiến hành đàm phán với nhà Thanh để xác lập lại biên giới. Hiệp ước Pháp – Thanh năm 1887 và 1895 đã vẽ lại đường biên giới giữa Bắc Kỳ và Vân Nam. Mặc dù có những vùng đất bị cắt nhượng, nhưng phần lớn lãnh thổ Tây Bắc đã được xác định thuộc về Bắc Kỳ. Công ước 1895 trở thành văn bản pháp lý quan trọng, đặt nền móng cho việc phân định biên giới Việt – Trung sau này.
Kết Luận
Hành trình lịch sử của Tây Bắc gắn liền với những biến động của đường biên giới. Sự xâm lấn của ngoại bang, những nỗ lực bảo vệ chủ quyền của các triều đại Việt Nam, và cuối cùng là sự can thiệp của thực dân Pháp, đã tạo nên bức tranh lịch sử đầy phức tạp. Công ước Pháp – Thanh, dù mang tính chất áp đặt, nhưng đã để lại những dấu ấn pháp lý quan trọng cho việc phân định biên giới Việt – Trung. Lịch sử Tây Bắc là bài học về ý chí kiên cường bảo vệ chủ quyền lãnh thổ, đồng thời cũng là minh chứng cho những biến động phức tạp của lịch sử dân tộc.
Tài liệu tham khảo:
Sách/Tài liệu gốc:
- Các tộc người ở Tây Bắc Việt Nam (1975), Ban dân tộc Khu tự trị Tây Bắc.
- Đại Việt sử ký toàn thư (1998), Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội.
- Nguyễn Trãi (1959): Dư địa chí, Nxb Sử học.
- Công ước Pháp – Thanh (1887, 1895), Bản dịch của Trung Tâm lưu trữ Quốc gia I.
- Quắm tố mương của (Kể chuyện bản mường) của dân tộc Thái ở Tây Bắc, Bản dịch của Hoàng Trần Nghịch.
- Táy Pú Xấc (Những bước đường chinh chiến của cha ông), Bảo tàng tỉnh Sơn La.
Nghiên cứu:
- Nhân dân các dân tộc Tây Bắc chống thực dân Pháp xâm lược (1858 – 1930). Tập 1 (1972), Ban dân tộc Khu tự trị Tây Bắc.
- Đặng Nghiêm Vạn, Đinh Xuân Lâm (1975), Điện Biên trong lịch sử, Nxb Khoa học Xã hội.
Hình ảnh:
- https://nghiencuuquocte.org/wp-content/uploads/2024/02/Tay-Bac.jpg
- https://bienphongvietnam.gov.vn/uploads/images/PhamVanLuc/2.png
- https://bienphongvietnam.gov.vn/uploads/images/PhamVanLuc/3.jpg
- https://bienphongvietnam.gov.vn/uploads/images/PhamVanLuc/4.jpg
Chú thích về độ tin cậy: Các tài liệu được tham khảo đều là những nguồn tư liệu chính thức và các công trình nghiên cứu lịch sử được công bố bởi các cơ quan, tổ chức uy tín, đảm bảo tính chính xác và khách quan của thông tin.
