Việt Nam tự hào với chiều dài lịch sử và bề dày văn hóa đáng tự hào. Lịch sử lâu đời là mảnh đất màu mỡ để người Việt kiến tạo nên những di sản văn hóa vật chất và tinh thần phong phú, minh chứng cho bề dày văn hóa dân tộc. Tuy nhiên, lịch sử chỉ là điều kiện cần, điều kiện đủ phải đến từ chính chủ thể văn hóa – con người Việt Nam, những người luôn không ngừng sáng tạo và gìn giữ những giá trị văn hóa độc đáo. Trong số những biểu tượng văn hóa đặc sắc của người Việt, rồng là một trong những biểu tượng tiêu biểu nhất, mang trong mình gần như đầy đủ những đặc trưng văn hóa Việt Nam.
Là một sản phẩm văn hóa tinh thần và biểu tượng văn hóa đặc sắc, rồng ẩn chứa nhiều tầng ý nghĩa, phản ánh nhận thức, quan niệm, triết lý, khát vọng, tâm tư và tình cảm của người Việt. Bài viết này sẽ phân tích giá trị văn hóa của Việt Nam qua lăng kính biểu tượng rồng, từ đó khẳng định vị thế của văn hóa Việt Nam trong không gian văn hóa Đông Nam Á.
Cơ Sở Hình Thành Biểu Tượng Rồng
Tuy rồng hiện diện trong cả văn hóa phương Đông và phương Tây, tạo hình của nó lại hoàn toàn khác biệt. Để hiểu rõ về biểu tượng rồng, chúng ta cần xem xét hai yếu tố quan trọng: cơ sở hình thành và tạo hình của rồng.
1. Cơ sở hình thành:
Rồng Việt Nam là một biến thể hình thành trên nền tảng văn hóa phương Đông. Từ thời kỳ Đồ đá cũ đến Đồ đá mới, cư dân Bách Việt cổ (cộng đồng người thuộc ngữ hệ Nam Á) đã xây dựng những giá trị văn hóa đặc trưng của mình tại khu vực phía Nam sông Trường Giang. Họ hình thành làng mạc, phát triển nền văn minh lúa nước và sáng tạo nên những biểu tượng văn hóa, trong đó có biểu tượng rồng.
Một cơ sở quan trọng cho sự hình thành biểu tượng rồng là tư duy mơ hồ. Trong giai đoạn sơ khai của lịch sử, con người chưa có đầy đủ kiến thức khoa học để lý giải các hiện tượng tự nhiên. Đứng trước sức mạnh to lớn của thiên nhiên, họ tin rằng có một thế lực siêu nhiên chi phối vạn vật, từ đó hình thành nên tín ngưỡng Vạn vật hữu linh (Animism) – một trong những dạng thức tín ngưỡng cổ sơ nhất của nhân loại.
Kết hợp với điều kiện tự nhiên sông nước, ao hồ dày đặc tại khu vực Đông Á, cư dân Bách Việt cổ đã xây dựng nên hình tượng rồng dựa trên sự kết hợp của nhiều loài vật với nhau. Ban đầu, rồng được xem là biểu tượng của sự sống, của sức mạnh tự nhiên, sau này mới dần trở thành biểu tượng của bậc đế vương.
Quá trình hình thành biểu tượng rồng của người Việt cũng tương tự như vậy. Từ miền núi, trung du, ông cha ta đã di cư xuống đồng bằng, khai hoang, lấn biển. Đối mặt với điều kiện tự nhiên sông nước, việc chạm trán với các loài động vật hung dữ như cá sấu, thuồng luồng là điều không thể tránh khỏi. Nỗi sợ hãi trước những loài vật này cùng với triết lý “trọng dung hòa” – một hệ quả của nền văn minh lúa nước, đã thúc đẩy con người tôn thờ chúng như một cách để cầu mong sự bình yên, mưa thuận gió hòa.
Rồng thời LýHình ảnh rồng thời Lý tại chùa Một Cột
Về tên gọi, nghiên cứu ngôn ngữ học của Giáo sư Nguyễn Tài Cẩn và nhiều nhà khoa học khác cho thấy, từ “rồng” đã xuất hiện từ thời Tiền sử trong ngôn ngữ của các tộc người Proto Việt-Chứt. Chữ “Thìn” – một cách gọi khác của rồng theo lịch Can Chi, được cho là do người Hán vay mượn từ ngôn ngữ vùng Hoa Nam.
2. Tạo hình:
Do chịu ảnh hưởng của tư duy mơ hồ, rồng phương Đông nói chung và rồng Việt Nam nói riêng mang hình dáng bò sát, mềm mại, uốn lượn hình sin, khác biệt hoàn toàn so với tạo hình rồng mang hình dáng thú dữ trong văn hóa phương Tây. Sự khác biệt này một lần nữa cho thấy ảnh hưởng của yếu tố tự nhiên đến tạo hình của rồng.
Mặc dù chưa có sự thống nhất về nguồn gốc các bộ phận của rồng, nhưng nhìn chung, rồng Việt Nam là sự kết hợp của nhiều loài động vật, phổ biến nhất là rắn và cá sấu – hai loài vật phổ biến ở vùng sông nước.
Cần lưu ý rằng, rồng là con vật tưởng tượng, không có một khuôn mẫu cố định. Tạo hình của rồng có thể thay đổi theo từng giai đoạn lịch sử và chịu ảnh hưởng bởi yếu tố vùng miền.
Giá Trị Văn Hóa Việt Nam Thể Hiện Qua Biểu Tượng Rồng
Bên cạnh vẻ ngoài dễ nhận biết, biểu tượng rồng còn mang nhiều tầng ý nghĩa văn hóa sâu sắc.
1. Tâm thức “uống nước nhớ nguồn”:
Người Việt tự hào là “con Rồng cháu Tiên”, với truyền thuyết về Lạc Long Quân và Âu Cơ. Truyền thuyết kể về cuộc hôn nhân giữa Lạc Long Quân – con trai vua Thủy Tề, là rồng, và Âu Cơ – con gái Đế Lai, là tiên. Hai người kết duyên và sinh ra một bọc trăm trứng, nở thành trăm người con trai, trở thành tổ tiên của người Việt.
Tranh dân gian Việt Nam về Lạc Long Quân – Âu Cơ
Câu chuyện về Lạc Long Quân và Âu Cơ không chỉ là truyền thuyết lập quốc, mà còn là minh chứng cho tâm thức “uống nước nhớ nguồn” của người Việt. Việc lấy ngày 10 tháng 3 âm lịch hàng năm là ngày giỗ Tổ Hùng Vương là một nét đẹp văn hóa, thể hiện lòng thành kính và biết ơn đối với cội nguồn dân tộc.
2. Tính dân tộc:
Trong lịch sử Việt Nam, tạo hình của rồng có sự thay đổi theo từng triều đại. Trong đó, rồng thời Lý được xem là đỉnh cao của nghệ thuật tạo hình rồng.
Rồng thời Lý ra đời trong giai đoạn lịch sử đặc biệt, khi nhà Lý thành lập và khẳng định nền độc lập tự chủ của Đại Việt. Hình tượng rồng thời Lý mang đậm dấu ấn dân tộc, thể hiện khát vọng tự cường, tự chủ của dân tộc.
Nhà nghiên cứu Đinh Hồng Hải nhận định, Lý Công Uẩn đã có tầm nhìn chiến lược trong việc xây dựng hình tượng rồng thời Lý. Ông đã tìm cách tạo ra “thế đối trọng văn hóa” với văn hóa Trung Hoa bằng cách tiếp thu tinh hoa văn hóa Ấn Độ. Kết quả là hình tượng rồng thời Lý vừa mang nét đặc trưng của rồng phương Đông, vừa mang đậm dấu ấn văn hóa Việt Nam.
3. Vị thế của văn hóa Việt Nam trong không gian Đông Nam Á:
Nằm ở vị trí giao thoa giữa hai nền văn minh lớn là Trung Hoa và Ấn Độ, Việt Nam được thừa hưởng những tinh hoa văn hóa từ cả hai phía. Tuy nhiên, người Việt đã thể hiện bản lĩnh và sự sáng tạo của mình khi tiếp thu có chọn lọc, dung hòa và phát triển những giá trị văn hóa ngoại lai, tạo nên nét độc đáo cho văn hóa Việt Nam.
Hình ảnh chữ S uốn lượn của Việt Nam trên bản đồ thế giới cũng gợi liên tưởng đến hình ảnh con rồng, thể hiện sự linh thiêng của biểu tượng rồng ngay trong chính hình thể đất nước.
Bản đồ Việt Nam
Rồng Việt Nam mang đậm những đặc trưng của văn hóa nông nghiệp lúa nước, với thân uốn lượn 12 khúc tượng trưng cho 12 tháng trong năm, đầu hướng lên cao, miệng ngậm ngọc, thể hiện khát vọng thịnh vượng, mưa thuận gió hòa.
4. Các đặc trưng văn hóa Việt Nam:
Biểu tượng rồng còn là nơi hội tụ những đặc trưng cơ bản của văn hóa Việt Nam:
- Tôn trọng và hòa hợp với tự nhiên: Người Việt quan niệm rồng là linh vật mang đến mưa thuận gió hòa, cầu nối giữa con người với thế giới tâm linh.
- Tư duy tổng hợp: Rồng là sự kết hợp của nhiều loài vật khác nhau, thể hiện khả năng tổng hợp, kết nối của người Việt.
- Tính cảm tính: Rồng Việt Nam bay lên trời mà không cần cánh, thể hiện tư duy cảm tính, bay bổng của người Việt.
- Tính linh hoạt và dung hòa: Tạo hình rồng có sự biến đổi linh hoạt theo từng giai đoạn lịch sử và vùng miền, thể hiện khả năng thích nghi và dung hòa văn hóa của người Việt.
Kết Luận
Là một biểu tượng văn hóa đặc sắc, rồng đã đồng hành cùng dân tộc Việt Nam trong suốt chiều dài lịch sử, trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa tinh thần của người Việt. Qua hình tượng rồng, chúng ta có thể nhận diện những giá trị văn hóa cốt lõi của dân tộc như lòng tự hào dân tộc, tinh thần “uống nước nhớ nguồn”, khả năng sáng tạo, tiếp thu và dung hòa văn hóa.
Việc nghiên cứu và gìn giữ biểu tượng rồng trong bối cảnh hội nhập quốc tế hiện nay là vô cùng quan trọng, góp phần khẳng định bản sắc văn hóa dân tộc và nâng cao vị thế của Việt Nam trên trường quốc tế.
Tài liệu tham khảo:
- Phan Nguyễn Quỳnh Anh (2014), “Rồng trong văn hóa Đông – Tây”, Tạp chí Đại học Thủ Dầu Một (số 6), tr.68-78.
- Phạm Đức Dương, Phạm Thanh Tịnh (2008), “Mười hai con giáp trong văn hóa của người Việt”, Tạp chí Di sản Văn hóa (số 1), tr.4-10.
- Đinh Hồng Hải (2014), Nghiên cứu biểu tượng – một số hướng tiếp cận lý thuyết, Nxb Thế giới.
- Đinh Hồng Hải (2012), Những biểu tượng đặc trưng trong văn hóa truyền thống Việt Nam – tập 1: Các bộ trang trí điển hình, Nxb Tri thức.
- Đinh Hồng Hải (2016), Những biểu tượng đặc trưng trong văn hóa truyền thống Việt Nam – tập 3: Những con vật linh, Nxb Thế giới.
- Nguyễn Minh Kiên (2014), “Con rồng – biểu tượng văn hóa phương Đông” in trong Phạm Đức Dương, Phạm Thanh Tịnh, Trần Thị Ngân (2014), Biểu tượng văn hóa ở làng quê Việt Nam, Nxb Văn hóa – Thông tin, tr.223-257.
- Lê Đức Luận (2012), “Biểu tượng Long-Rồng trong văn học dân gian người Việt”, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật (số 331).
- Trần Thế Pháp (2013), Lĩnh Nam Chích Quái (Vũ Quỳnh, Kiều Phú nhuận chính, Đinh Gia Khánh, Nguyễn Ngọc San phiên dịch), Nxb Trẻ, Nxb Hồng Bàng.
- Trần Ngọc Thêm, Nguyễn Ngọc Thơ (2012), “Nguồn gốc con rồng từ góc nhìn văn hóa” (Kỳ 1), in trong Bản tin Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh số 142, tr.18-22.
- Trần Ngọc Thêm (2000), Cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb Giáo dục.
- Nguyễn Ngọc Thơ (2016), Hình tượng rồng trong văn hóa phương Đông, Nxb Chính trị Quốc gia.
- Phạm Thanh Tịnh (2013), 12 con giáp trong văn hóa của người Việt, Nxb Văn hóa – Thông tin.
- Đinh Văn Tuấn (2012), “Về chữ, nghĩa thìn (辰), long (龍)và rồng”, Tạp chí Ngôn ngữ (số 7), tr.68-75.
- Chu Quang Trứ (2013), Văn hóa Việt Nam nhìn từ mỹ thuật, Nxb Mỹ thuật.
