Tín Ngưỡng Thờ Bà Cậu và Tín Ngưỡng Mẫu Thoải
Tín ngưỡng thờ Bà Cậu có nguồn gốc từ miền Trung và được lan truyền vào Nam Bộ từ khoảng đầu thế kỷ XVII đến đầu thế kỷ XVIII. Có nhiều ý kiến cho rằng tín ngưỡng này xuất phát từ tín ngưỡng thờ Mẫu, thần Nước, Mẫu Thủy, Mẫu Thoải. Trong dân gian, Mẫu Thoải được cho là hóa thân lần thứ ba của Thánh Mẫu Liễu Hạnh, còn được gọi là Mẫu Đệ Tam. Mẫu Đệ Tam có trách nhiệm cai quản vùng sông nước, biển cả và luôn luôn cứu độ cho dân cư khu vực này. Binh tướng của bà là các thần dưới hình dạng rắn, thuồng luồng – có sức mạnh dẹp yên sóng gió, làm mưa, chống lũ lụt, hồng thủy… Ngư dân tin rằng khi ra khơi, nếu gặp bão thì Bà sẽ giúp họ. Tín ngưỡng Mẫu Thoải rất phổ biến ở Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ và khi vào Nam Bộ thì việc thờ Thiên Y A Na Bà Chúa Ngọc cùng hai người con (Cậu Trài (Tài) – Cậu Quí) tạo thành tục thờ đặc trưng của người dân biển đảo là thờ Bà Cậu.
Nghi Thức Cúng Bà Cậu
Người dân đi ghe xuồng mỗi buổi sáng thường thắp nhang cầu mong Bà Cậu phù hộ cho điều tốt lành. Vì lẽ đó, dân miền sông nước thường cúng Bà Cậu bằng vịt. Họ tin rằng, với nghề nghiệp và cuộc sống của họ, thành công và hạnh phúc là khi ghe, tàu đi đến nơi về đến chốn. Ngược lại, họ luôn lo lắng về tai họa như va chạm, chìm… vì nghĩ rằng đó là điềm báo của thất bại, phá sản, giải nghệ. Do đó, việc thuyền nổi đi nhanh, an toàn trong mọi điều kiện luôn là ưu tiên hàng đầu của người sống trên sông nước. Vì vịt luôn nổi và bơi nhanh trên mặt nước, người dân thường dâng cúng Bà cặp vịt. Mặc dù đức Bồ Tát không ăn đồ mặn, nhưng người dâng cúng cho Bà Cậu tin rằng Bà không ăn vịt mà dùng vịt để cưỡi đi giúp ghe, tàu mỗi khi gặp sóng to, gió lớn, vượt qua các chướng ngại trên luồng để đi đến nơi về đến chốn an toàn.
Vị Thần Bà Cậu và Các Cậu Con
Trong tác phẩm “Đại Nam Quấc âm tự vị” của Huỳnh Tịnh Paulus Của, Bà Cậu được ghi nhận là một trong bảy bà chúa và có các cậu con gồm Cậu Trày, Cậu Quí. Tuy vậy, không rõ sự tích của hai người con sau này.
Bà Cậu và Ngư Dân
Có quan niệm rằng, việc đánh bắt cá là nghề kiếm sống của những người hạ bạc, tức những người nghèo khổ nhất trong xã hội xưa. Vì vậy, ngư dân là những người bạc phận nhất và luôn đối mặt với những rủi ro của sông nước. Để có sự che chở, họ tin tưởng vào Bà Cậu, xem như một thần siêu hình giúp đỡ họ. Thủy thần là vị thần bảo hộ cho những người sống nghề sông nước và đã được tạo hình dựa trên các truyền thuyết trước đây, sau đó được gọi chung là Bà Cậu. Dù có nhiều người đã cố gắng giải thích về nguồn gốc và danh tính của Bà Cậu, nhưng người dân và ngư dân ít quan tâm đến điều đó. Họ chỉ quan tâm và sợ hãi trước sự thành kính của vị thần này. Với họ, có hai loại thủy thần: tốt, thân thiện là Bà Cậu; còn xấu, mang lại tai họa cho người là Hà Bá và Bà Thủy.
Miếu Bà Xóm Chài ở Cần Thơ
Ở Cần Thơ, Bà Cậu không chỉ được thờ trong khoang ghe, tàu mà còn có ngôi miếu riêng. Miếu Bà Xóm Chài tọa lạc tại khu vực Xóm Chài, thuộc phường Hưng Phú, quận Cái Răng. Ngôi miếu này đã được xây dựng từ khoảng 120 năm trước, khi cư dân khu vực này sống bằng nghề chài lưới và đánh cá. Công việc này luôn tiềm ẩn nguy hiểm từ sâu nước chảy đến sóng to gió lớn, vì vậy người dân cần có một vị thần để giúp đỡ và mang lại sự bình an trong cuộc sống. Bà Cậu với tư cách là vị thần cai quản vùng sông nước đã trở thành một biểu tượng tâm linh quan trọng. Dân làng đã chung tay xây dựng miếu này để thể hiện lòng biết ơn và mong muốn cuộc sống an lành, đầy đủ và hạnh phúc. Miếu Bà Xóm Chài ban đầu được xây bằng cột gỗ và lợp lá, sau một thời gian dài xuống cấp, dân làng đã góp tiền để xây lại ngôi miếu hiện nay. Ngoài việc thờ Bà Cậu, dân làng ở đây còn thờ Bà Chúa Xứ, Tả Ban, Hữu Ban, Thành Hoàng và Phật Di Lặc. Việc thờ cúng ở miếu Bà Xóm Chài không khác so với cơ cấu thờ cúng ở đình làng và cả lễ cúng Bà hàng năm cũng tương tự lễ hội Kỳ Yên ở đình làng.
Lễ Cúng Bà Cậu
Hằng năm, miếu Bà có hai kỳ cúng lớn vào ngày 13, 14 tháng Giêng âm lịch và ngày 23, 24 tháng 4 âm lịch. Trong đó, lễ cúng tháng Giêng là lớn nhất và thu hút hàng trăm người tham dự. Phẩm vật cúng Bà trong các ngày này gồm heo trắng, gà, cháo ám, trái cây… Heo gà được cúng Bà Cậu, còn cháo ám được cúng binh.
Mặc dù người dân không biết rõ về danh tính của Bà Cậu nhưng niềm tin của họ vẫn tuyệt đối. Họ tin rằng, mọi rủi ro trên sông nước họ gặp phải đều có sự che chở từ Bà Cậu. Tín ngưỡng thờ Bà Cậu của người dân Cần Thơ không chỉ là sự tri ân, mà còn thể hiện ước mong cuộc sống an lành và thành công.
