Bia ký Võ Cạnh, di sản văn tự cổ nhất được phát hiện tại Việt Nam, mang trong mình những bí ẩn về lịch sử và văn hóa Champa thuở sơ khai. Phát hiện tại làng Võ Cạnh, xã Vĩnh Trung, huyện Diên Khánh, tỉnh Khánh Hòa, tấm bia này đã khơi lên nhiều cuộc tranh luận sôi nổi trong giới khảo cổ và sử học suốt hơn một thế kỷ qua.
Nội dung bài viết
Bia ký Võ Cạnh tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia
Từ khi được Viện Viễn Đông Bác Cổ đưa về Hà Nội năm 1910 và hiện đang được trưng bày tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, bia Võ Cạnh với kích thước ấn tượng (cao 2,7m, rộng 0,72m, dài 0,67m) và 15 dòng chữ khắc trên 3 mặt bia, đã trở thành tâm điểm nghiên cứu của nhiều học giả nổi tiếng như Aymonier, Abel Bergaigne, L. Finot, R. C. Majumdar, G. Coedès, J. Filliozat, Claude Jaques, W. Southworth, và Thông Thanh Khánh. Mỗi người đều có những góc nhìn và diễn giải riêng, tạo nên bức tranh đa chiều về nguồn gốc, niên đại, và ý nghĩa văn hóa của tấm bia.
Tranh luận về Niên đại và Văn tự
Niên đại của bia Võ Cạnh là một trong những chủ đề gây tranh cãi nhất. Các học giả thường dựa vào đặc điểm chữ viết trên bia để xác định niên đại, nhưng chính nguồn gốc và ảnh hưởng của chữ viết lại là điểm mấu chốt của cuộc tranh luận.
Bergaigne cho rằng chữ viết trên bia Võ Cạnh có nguồn gốc từ Nam Ấn, tương đồng với chữ viết trên bia ký Rudradama ở Girnar (thế kỷ I), bia ký ở Kanheri và Godavari (thế kỷ II-III). Buhler cũng đồng tình với nguồn gốc Nam Ấn, nhưng cho rằng chữ viết trên bia Võ Cạnh chịu ảnh hưởng của nhiều loại văn tự khác nhau từ thế kỷ I đến IV.
Tuy nhiên, Majumdar lại phản bác quan điểm này, cho rằng chữ viết trên bia Võ Cạnh giống với chữ viết của triều đại Kusana ở Bắc Ấn Độ (thế kỷ III-IV). Quan điểm này lại bị Sastri phản bác, ông khẳng định chữ viết trên bia Võ Cạnh tương tự với chữ viết ở Girnar và Kanheri (Nam Ấn).
Cuộc tranh luận tiếp tục với Sircar (cho rằng bia Võ Cạnh không thể ra đời sau nửa đầu thế kỷ IV), Coedès (ủng hộ quan điểm của Bergaigne và cho rằng bia Võ Cạnh có niên đại khoảng thế kỷ I), K.K Sarkar (ủng hộ Bergaigne và cho rằng bia ra đời vào thế kỷ I-II), Bhattacharya (cho rằng bia có niên đại thế kỷ III), và Dani (cho rằng bia có niên đại thế kỷ IV-V).
Đến nay, giới nghiên cứu vẫn chưa đạt được sự thống nhất về niên đại của bia Võ Cạnh, chỉ có thể tạm xác định khoảng thế kỷ I-IV. Tuy nhiên, có thể khẳng định rằng đây là minh văn cổ nhất được tìm thấy ở Champa, và có thể là của cả Đông Nam Á, cho thấy sự ảnh hưởng sớm của văn minh Ấn Độ tại khu vực này.
Bối cảnh Chính trị, Tôn giáo và Xã hội
Câu hỏi về chủ nhân của bia Võ Cạnh cũng là một đề tài gây tranh cãi. Tên gọi Sri Mara được nhắc đến trong bia ký được nhiều học giả diễn giải khác nhau. Maspero cho rằng Sri Mara chính là Khu Liên, vị vua đầu tiên của Lâm Ấp. Tuy nhiên, quan điểm này không còn được chấp nhận do sự hiểu biết mới về mối quan hệ giữa Lâm Ấp và Champa.
Coedès đồng nhất Sri Mara với Fan Shiman (Phạm Sư Mạn), một vị vua của Phù Nam. Quan điểm này được nhiều người ủng hộ, nhưng sau đó Filliozat lại cho rằng Sri Mara là một tước vị trong hoàng tộc Pandyan ở Ấn Độ, không liên quan đến Phù Nam. Gần đây, Thông Thanh Khánh lại liên hệ Sri Mara với kinh Srimara-simhanada-sutra trong Phật giáo Đại thừa.
Về cảm hứng tôn giáo, Finot cho rằng bia Võ Cạnh mang tinh thần Phật giáo, dựa vào các thuật ngữ “prajanam karuna” và “gatagati”. Quan điểm này được Sarkar và Bhattacharya ủng hộ. Tuy nhiên, Chhabra và Filliozat lại cho rằng bia Võ Cạnh mang tinh thần Ấn Độ giáo.
Southworth, dựa vào dòng thứ 10 của bia ký, cho rằng tác giả của bia là con rễ của cháu nội Sri Mara, phản ánh một xã hội mẫu hệ ở Nam Trung Bộ Việt Nam.
Kết luận và Ý nghĩa
Bia ký Võ Cạnh là một di sản văn hóa vô giá, cung cấp những thông tin quý báu về quá trình hình thành các tiểu quốc tiền Champa và quá trình Ấn Độ hóa ở khu vực này. Việc nghiên cứu và giải mã các bí ẩn xung quanh bia Võ Cạnh vẫn là một hành trình dài, đòi hỏi sự hợp tác và nỗ lực của các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước. Sự đa dạng trong các diễn ngôn về bia ký Võ Cạnh phản ánh sự phức tạp của lịch sử và văn hóa Champa, đồng thời khẳng định tầm quan trọng của việc tiếp tục nghiên cứu và bảo tồn di sản văn hóa này.
Tài liệu tham khảo
(Danh sách tài liệu tham khảo được giữ nguyên như bài viết gốc, theo đúng định dạng của bài gốc).
