Năm 2023 đánh dấu 370 năm hình thành các đơn vị hành chính trên vùng đất Khánh Hòa. Hành trình lịch sử này chứng kiến những biến động địa giới đáng kể, góp phần tạo nên diện mạo Khánh Hòa như ngày nay. Bài viết này sẽ lần theo dấu vết lịch sử, phân tích những thay đổi địa giới hành chính giữa Khánh Hòa và các tỉnh lân cận, từ thời chúa Nguyễn đến hiện đại.
Nội dung
Khởi nguồn từ tháng 3 năm Quý Tỵ (1653), chúa Nguyễn Phước Tần thiết lập dinh Thái Khang, tiền thân của tỉnh Khánh Hòa ngày nay. Sự kiện này gắn liền với chiến thắng của Cai cơ Hùng Lộc trước vua Chiêm Thành Bà Tấm, mở rộng lãnh thổ chúa Nguyễn đến sông Phan Rang. Hai phủ Thái Khang và Diên Ninh được thành lập, đặt nền móng cho đơn vị hành chính Khánh Hòa. Dinh Thái Khang sau đó được đổi tên thành Bình Khang, Bình Hòa và cuối cùng là Khánh Hòa dưới thời vua Minh Mạng.
Địa Giới Khánh Hòa – Phú Yên: Từ Phân Thủy Đến Tranh Chấp
Từ năm 1653 đến 1994, dãy núi Đại Lãnh (Đèo Cả) là ranh giới tự nhiên giữa Khánh Hòa và Phú Yên, dựa trên nguyên tắc phân thủy. Trạm Phú Hòa trên đỉnh Đèo Cả là cột mốc quan trọng, được ghi nhận trong nhiều tài liệu lịch sử, từ Hoàng Việt nhất thống chí đến các ghi chép của Étienne Aymonier và J.Brien thời Pháp thuộc. Việc xác định ranh giới ven biển cũng trải qua nhiều thay đổi. Mũi Varella (Mũi Đại Lãnh) từng được xem là điểm kết thúc bờ biển Khánh Hòa về phía bắc. Vũng Rô, một vịnh biển quan trọng, cũng thuộc về Khánh Hòa theo Đại Nam nhất thống chí và Đồng Khánh dư địa chí.
Bản đồ năm 1889 của Adrien Lau nay, cho thấy ranh giới phía bắc Khánh Hòa tại Mũi Đại Lãnh (Cape Varela) và ranh giới phía nam tại Vịnh Vĩnh Hy (Baie Gang).
Sự thay đổi lớn nhất xảy ra sau năm 1975, khi Phú Yên và Khánh Hòa hợp nhất thành tỉnh Phú Khánh. Việc tái lập hai tỉnh vào năm 1989 đã dẫn đến tranh chấp địa giới kéo dài gần 5 năm. Cuối cùng, Quốc hội khóa IX quyết định điều chỉnh ranh giới, chuyển thôn Vũng Rô về Phú Yên. Tuy nhiên, vấn đề ranh giới trên biển vẫn còn tồn tại đến nay, thể hiện qua các cuộc hiệp thương giữa hai tỉnh trong những năm gần đây.
Hình ảnh minh họa khu vực Đèo Cả, ranh giới giữa Phú Yên và Khánh Hòa.
Địa Giới Khánh Hòa – Ninh Thuận: Dòng Chảy Lịch Sử
Ranh giới giữa Khánh Hòa và Ninh Thuận cũng trải qua nhiều biến động. Ban đầu, sông Phan Rang là giới hạn. Sau khi chúa Nguyễn chiếm toàn bộ lãnh thổ Chiêm Thành, ranh giới được dời về phía bắc đến Truông Rễ. Đầu thế kỷ 20, phủ Ninh Thuận được sáp nhập vào Khánh Hòa, sau đó lại tách ra thành đạo Ninh Thuận, rồi lại sáp nhập và tách ra. Những thay đổi này phản ánh sự điều chỉnh hành chính phức tạp dưới thời Pháp thuộc.
Bản đồ tỉnh Khánh Hòa thời vua Duy Tân.
Vào giữa thế kỷ 20, việc thành lập quận Du Long thuộc Ninh Thuận và thị xã Cam Ranh đã xác định lại địa giới giữa hai tỉnh. Hiện nay, ranh giới đất liền nằm ở phía bắc cầu Cây Da, kéo dài đến mũi Cà Tiên. Tuy nhiên, ranh giới trên biển, đặc biệt là khu vực đảo Hòn Chút (Bình Hưng), vẫn chưa được giải quyết dứt điểm.
Bản đồ thời Việt Nam Cộng Hòa cho thấy phía nam tỉnh Khánh Hòa giáp với quận Du Long, tỉnh Ninh Thuận. Ranh giới kéo dài từ đất liền xuống đến mũi Cà Tiên.
Địa Giới Phía Tây: Từ “Man Động” Đến Ranh Giới Rõ Ràng
Phía tây Khánh Hòa trước đây là vùng “Man động”, nơi sinh sống của các cộng đồng dân tộc thiểu số. Việc Pháp thành lập các tỉnh Đồng Nai Thượng (Lâm Đồng) và Darlac (Đắk Lắk) đã dần xác định ranh giới phía tây cho Khánh Hòa. Nghị định năm 1929 của Toàn quyền Đông Dương đã mô tả chi tiết đường ranh giới giữa Darlac và Khánh Hòa, dựa trên các đặc điểm địa hình như đường phân thủy và các đỉnh núi.
Sau năm 1975, việc điều chỉnh địa giới giữa Khánh Hòa và Đắk Lắk, đặc biệt là khu vực hồ thủy điện Ea Krông Rou, Hòn Vọng Phu và núi Mẹ Bồng Con, đã được giải quyết.
Trường Sa: Điểm Cực Đông Của Tổ Quốc
Huyện đảo Trường Sa, vùng đất cực đông của Khánh Hòa, trải qua nhiều thay đổi về đơn vị hành chính. Ban đầu thuộc tỉnh Bà Rịa-Vũng Tàu, sau đó thuộc tỉnh Đồng Nai, rồi sáp nhập vào tỉnh Phú Khánh và cuối cùng là Khánh Hòa sau năm 1989.
Kết Luận
Qua 370 năm, địa giới hành chính Khánh Hòa đã trải qua nhiều biến động, phản ánh những thăng trầm của lịch sử dân tộc. Từ những ranh giới tự nhiên đến những điều chỉnh hành chính, việc xác định địa giới không chỉ là vấn đề kỹ thuật mà còn mang ý nghĩa chính trị, kinh tế và xã hội sâu sắc. Việc tìm hiểu và ghi nhớ những biến động này giúp chúng ta hiểu rõ hơn về lịch sử hình thành và phát triển của vùng đất Khánh Hòa, đồng thời trân trọng những nỗ lực của các thế hệ đi trước trong việc bảo vệ và xây dựng quê hương đất nước.
