Cuối Chiến tranh Lạnh, trọng tâm của Liên Xô vẫn đặt vào Mỹ và Tây Âu. Mối quan hệ với châu Á, đặc biệt là Trung Quốc, chưa được coi trọng đúng mức. Tuy nhiên, từ mùa đông 1988-1989, Tổng bí thư Gorbachev và Bộ trưởng Ngoại giao Shevardnadze bắt đầu nhận thức được tầm quan trọng của khu vực này, vượt ra ngoài Afghanistan vốn bất ổn. Bài diễn văn của Gorbachev tại Vladivostok năm 1986, cùng nhận định “Ánh sáng văn minh của thế kỷ hai mươi mốt sẽ dịch chuyển sang phương Đông”, đã báo hiệu một sự thay đổi trong tư duy chiến lược của Kremlin.
Hòa giải với những kẻ thù cũ
Gorbachev khao khát hòa bình và muốn xây dựng quan hệ hữu hảo với các nước châu Á, kể cả những đối thủ trước đây. Ông mong muốn khôi phục vị thế của Liên Xô trên lục địa Á – Âu, tiết kiệm nguồn lực quốc gia thay vì đổ vào chạy đua vũ trang. Shevardnadze ủng hộ quan điểm này, nhưng cho rằng tiến độ còn quá chậm. Ông thúc giục Gorbachev hành động quyết liệt hơn, bằng chứng là đề xuất rút một trăm tên lửa hạt nhân khỏi châu Á năm 1987. Shevardnadze tin rằng việc này sẽ chứng minh cho Trung Quốc và Nhật Bản thấy thiện chí của Liên Xô trong việc giải trừ quân bị không chỉ giới hạn ở châu Âu và Mỹ.
Đặng Tiểu Bình tiếp Ngoại trưởng Eduard Shevardnadze ngày 4/2/1989. Nguồn: Gettyimages.
Tuy nhiên, Gorbachev thận trọng do lo ngại làm phật lòng Mỹ nếu xích lại gần Trung Quốc quá nhanh. Bất chấp việc rút tên lửa khỏi châu Âu, ông vẫn duy trì lực lượng hạt nhân đáng kể ở châu Á, một phần vì chưa hoàn toàn tin tưởng Bắc Kinh. Sự nghi ngờ lẫn nhau giữa hai bên là một rào cản lớn. Đặng Tiểu Bình tỏ ra hoài nghi về perestroika, còn Gorbachev e dè trước Trung Quốc.
Những bước đi đầu tiên
Cuộc gặp giữa Shevardnadze và Ngoại trưởng Trung Quốc Tiền Kỳ Tham tại Moskva tháng 12/1988 đánh dấu bước ngoặt quan trọng. Hai bên bày tỏ mong muốn cải thiện quan hệ song phương. Tiền Kỳ Tham khẳng định Trung Quốc muốn được đối xử bình đẳng, đồng thời đề cập đến việc Việt Nam hiện diện quân sự tại Campuchia – một vấn đề nhạy cảm mà Trung Quốc rất quan tâm. Việc Gorbachev không đánh giá cao Việt Nam và cho rằng nền kinh tế của họ đang gặp khó khăn đã mở ra cơ hội hòa giải với Trung Quốc.
Song song với việc cải thiện quan hệ với Trung Quốc, Liên Xô cũng tìm cách trấn an các nước châu Á khác. Chuyến công du của Shevardnadze đến Nhật Bản, Bắc Triều Tiên và Mông Cổ cuối năm 1988 thể hiện rõ điều này. Tuy nhiên, chuyến đi này không mang lại nhiều kết quả cụ thể, đặc biệt là với Nhật Bản. Vấn đề tranh chấp quần đảo Kuril vẫn là một trở ngại lớn. Nhật Bản kiên quyết không ký hiệp ước hòa bình với Liên Xô và từ chối đón tiếp Gorbachev nếu vấn đề chủ quyền này chưa được giải quyết.
Mối quan hệ phức tạp với Trung Quốc và bài học Việt Nam
Mỹ lo ngại trước những động thái của Liên Xô ở châu Á. Tổng thống Bush (cha) nhanh chóng sắp xếp chuyến thăm Trung Quốc vào tháng 2/1989, thể hiện sự quan tâm đặc biệt của Mỹ đối với khu vực này. Gorbachev hiểu rằng đàm phán với Trung Quốc sẽ không dễ dàng. Những cuộc gặp trước đó với Lý Bằng cho thấy Trung Quốc kiên quyết bảo vệ độc lập và không muốn trở thành “tiểu đệ” của Liên Xô. Vấn đề Afghanistan và Campuchia là những trở ngại chính. Trung Quốc phản đối mạnh mẽ sự hiện diện của quân đội Việt Nam tại Campuchia và yêu cầu Liên Xô thay đổi chính sách đối với vấn đề này.
Shevardnadze nhận ra rằng Liên Xô cuối cùng sẽ phải lựa chọn giữa Việt Nam và Trung Quốc. Mối quan hệ với Việt Nam, dù từng rất thân thiết trong Chiến tranh Việt Nam, đang trở nên phức tạp. Việt Nam phản đối việc Shevardnadze thăm Campuchia và không muốn để Liên Xô can thiệp quá sâu vào vấn đề này. Gorbachev quyết định ưu tiên hòa giải với Trung Quốc, dù điều này đồng nghĩa với việc phải có những nhượng bộ nhất định.
Cuối cùng, Shevardnadze được mời đến Bắc Kinh và Thượng Hải vào tháng 2/1989. Cuộc gặp với Lý Bằng và Đặng Tiểu Bình cho thấy những khó khăn trong việc bình thường hóa quan hệ. Trung Quốc vẫn hoài nghi về thiện chí của Liên Xô và yêu cầu những hành động cụ thể. Đặng Tiểu Bình thẳng thừng chỉ trích Việt Nam và yêu cầu Liên Xô gây sức ép buộc Việt Nam rút quân khỏi Campuchia. Ông thậm chí còn nhắc đến những vùng lãnh thổ Trung Quốc bị mất vào tay Nga trong quá khứ, một lời cảnh báo đầy ẩn ý.
Thượng Hải – Một bài học nhãn tiền
Chuyến đi đến Thượng Hải đã cho Shevardnadze một bài học nhãn tiền. Sự phát triển kinh tế mạnh mẽ của Trung Quốc dưới thời Đặng Tiểu Bình, với những tòa nhà chọc trời và đặc khu kinh tế sầm uất, trái ngược hoàn toàn với tình hình ảm đạm ở Liên Xô. Trung Quốc đang trỗi dậy như một cường quốc kinh tế mới, và họ hành xử với sự tự tin của một quốc gia đang lên. Việc Trung Quốc chần chừ trong việc ra thông cáo chung sau chuyến thăm của Shevardnadze càng khẳng định điều này.
Chuyến thăm Trung Quốc đã giúp Shevardnadze hiểu rõ hơn về những bất mãn của Bắc Kinh. Ông nhận ra tầm quan trọng của việc bình thường hóa quan hệ với Trung Quốc, thậm chí còn đề xuất Bộ Chính trị cân nhắc việc trả lại một phần lãnh thổ ở Viễn Đông cho Trung Quốc. Đây là một minh chứng rõ ràng cho sự thay đổi trong chính sách đối ngoại của Liên Xô, khi châu Á, đặc biệt là Trung Quốc, ngày càng trở nên quan trọng trên bàn cờ địa chính trị thế giới.
Tài liệu tham khảo
- Robert Service, The End of the Cold War: 1985-1991 (PublicAffairs: 2015).
Phụ lục
Ghi chú về độ tin cậy của nguồn tư liệu: Sách của Robert Service được đánh giá là một nguồn tư liệu đáng tin cậy về Chiến tranh Lạnh, dựa trên nghiên cứu công phu và sử dụng nhiều nguồn tư liệu đa dạng.
