Bước sang thế kỷ 19, khi những cánh buồm của thương thuyền phương Tây bắt đầu rẽ sóng tìm đến những vùng đất mới, Việt Nam, với vị thế địa chính trị quan trọng và tiềm năng thương mại hấp dẫn, đã thu hút sự chú ý của Hoa Kỳ. Năm 1802, con tàu Fame dưới sự chỉ huy của thuyền trưởng Jeremiah Briggs đã ghi dấu ấn là tàu Hoa Kỳ đầu tiên ghé thăm Việt Nam, mở ra cánh cửa giao thương giữa hai quốc gia.
Năm 1832, đánh dấu cột mốc quan trọng trong lịch sử ngoại giao Việt – Mỹ, Tổng thống Andrew Jackson đã bổ nhiệm Edmund Roberts, một nhà ngoại giao giàu kinh nghiệm, làm Đặc sứ với nhiệm vụ thiết lập quan hệ thương mại chính thức với Việt Nam. Chuyến đi của Edmund Roberts được kỳ vọng sẽ mở ra một chương mới trong quan hệ song phương, tuy nhiên, hành trình ngoại giao này lại vấp phải những trở ngại và khác biệt văn hóa sâu sắc.
I. Nhiệm Vụ Gian Nan và Những Khác Biệt Văn Hóa
Ngày 27/1/1832, Ngoại trưởng Edward Livingston đã trao cho Edmund Roberts những chỉ thị cụ thể về sứ mệnh tại Việt Nam. Nhiệm vụ của ông là gặp gỡ Hoàng đế Minh Mạng, trình bày thiện chí của Hoa Kỳ và đề xuất thiết lập quan hệ thương mại song phương dựa trên nguyên tắc bình đẳng, cùng có lợi.
Ngoại trưởng Edward Livingston
Ngày 1/1/1833, tàu của Roberts cập bến Vũng Lấm (Phú Yên) sau một hành trình đầy sóng gió. Ngay lập tức, những khó khăn đầu tiên đã xuất hiện. Lá thư của Tổng thống Andrew Jackson gửi Hoàng đế Minh Mạng bị phía Việt Nam từ chối vì lỗi xưng hô.
Tổng thống Mỹ Andrew Jackson
Trong bản báo cáo gửi Ngoại trưởng ngày 22/6/1833, Roberts đã bày tỏ sự thất vọng về kết quả của sứ mệnh. Ông cho rằng nguyên nhân chính dẫn đến thất bại là do sự khác biệt về văn hóa và nghi lễ ngoại giao.
Kinh thành Huế xưa (ảnh minh họa)
Theo Roberts, phía Việt Nam đã cố tình gây khó dễ bằng cách yêu cầu ông phải thực hiện các nghi lễ như “lễ lạy đầu sát đất” khi yết kiến Hoàng đế. Roberts coi đây là hành động sỉ nhục và kiên quyết từ chối.
II. Những Quan Điểm Trái Chiều và Bài Học Lịch Sử
Sự khác biệt trong nhận thức về nghi lễ ngoại giao và cách hành xử cứng nhắc của Roberts đã khiến sứ mệnh thất bại. Trong khi Roberts cho rằng phía Việt Nam cố tình gây khó dễ, thì sử gia Nguyễn Thế Anh lại nhận định Roberts thiếu sự linh hoạt trong ngoại giao.
Vũng Lấm (Phú Yên) là nơi phái bộ đầu tiên của Mỹ thả neo khi sang thăm Việt Nam năm 1832
Theo sử liệu Việt Nam, khi hay tin phái đoàn Hoa Kỳ đến, vua Minh Mạng đã có thiện chí muốn thiết lập quan hệ. Tuy nhiên, việc Roberts từ chối thực hiện các nghi lễ truyền thống đã khiến nhà vua hiểu lầm về thái độ của phái đoàn.
Bản sao chụp thư của Tổng Thống Hoa Kỳ Andrew Jackson gửi Vua Minh Mạng. Bức thư không được chuyển lên Vua vì bị xem là không xưng hô đúng cách.
Chuyến đi của Edmund Roberts, dù không đạt được mục tiêu ban đầu, nhưng đã để lại những bài học quý báu về sự cần thiết của hiểu biết văn hóa và tinh thần linh hoạt trong quan hệ quốc tế.
Năm 1836, Roberts được Tổng thống Hoa Kỳ giao phó sứ mệnh thứ hai đến Việt Nam. Tuy nhiên, cơn bạo bệnh đã cướp đi sinh mạng của ông tại Macao ngày 12/6/1836, khép lại hành trình ngoại giao đầy trắc trở của vị đặc sứ đầu tiên của Hoa Kỳ đến Việt Nam.
Bản sao chụp Dự thảo Hiệp ước Thương mại giữa Hoa Kỳ và Việt Nam do ông Edmund Roberts soạn thảo.
Câu chuyện về sứ mệnh của Edmund Roberts là minh chứng rõ nét cho thấy tầm quan trọng của việc thấu hiểu văn hóa và lịch sử trong việc xây dựng quan hệ quốc tế. Sự cứng nhắc và thiếu linh hoạt có thể dẫn đến những hiểu lầm đáng tiếc, cản trở quá trình hợp tác và phát triển.
Tài Liệu Tham Khảo:
- Roberts, Edmund. Embassy to the Eastern Courts of Cochin-China, Siam, and Muscat: In the US Sloop-of-war Peacock, David Geisinger, Commander, During the Years 1832-3-4. Harper, 1837.
- Anh, Nguyễn Thế. “Bibliographie critique sur les relations entre le Viet-nam et l’Occident (ouvrages et articles en langues occidentales).” Paris, GP Maisonneuve & Larose (1967).
- Bulletin des Amis du Vieux Hue, năm thứ 24, số 1, January-March 1937, “Notelettes,” bởi L. Sogny, II, “An American Mission in Annam under Minh Mang,” các trang 63-64.
- W. Everett Scotten, “Sire, Their Nation is Very Cunning…,” The American Foreign Service Journal, tập xii, January 1935, trang 15.
- Bulletin des Amis du Vieux Huế, “An American Mission”.
Hình ảnh:
- Chân dung Ngoại trưởng Edward Livingston: Nguồn: thuviennguyenvanhuong.vn
- Chân dung Tổng thống Mỹ Andrew Jackson: Nguồn: thuviennguyenvanhuong.vn
- Kinh thành Huế xưa: Nguồn: thuviennguyenvanhuong.vn
- Vũng Lấm (Phú Yên): Nguồn: thuviennguyenvanhuong.vn
- Bản sao chụp thư của Tổng Thống Hoa Kỳ Andrew Jackson gửi Vua Minh Mạng: Nguồn: thuviennguyenvanhuong.vn
- Bản sao chụp Dự thảo Hiệp ước Thương mại giữa Hoa Kỳ và Việt Nam do ông Edmund Roberts soạn thảo: Nguồn: thuviennguyenvanhuong.vn
Ghi chú:
Bài viết được xây dựng dựa trên bài viết gốc của tác giả Robert Hopkins Miller, bản dịch của Ngô Bắc, đăng trên Tạp chí Phương Đông số 5-2020.
