Ngày 21/2/1972, Tổng thống Mỹ Richard Nixon đặt chân đến Trung Quốc, mở ra một chương mới trong lịch sử quan hệ quốc tế. Chuyến thăm này, diễn ra sau những tiếp xúc ngoại giao bí mật như “ngoại giao bóng bàn” và các cuộc đàm phán tại Warsaw, đánh dấu bước ngoặt quan trọng của Chiến tranh Lạnh và quan hệ quốc tế hậu Thế chiến II. Sự kiện này mang ý nghĩa đặc biệt trên nhiều phương diện.
Tổng thống Nixon bắt tay Thủ tướng Trung Quốc Chu Ân Lai.
Vượt qua Bức tường thù địch
Đây là lần đầu tiên trong lịch sử gần 200 năm, một Tổng thống Mỹ chính thức đặt chân đến một quốc gia được coi là “kẻ thù”. Kể từ sau Chiến tranh Triều Tiên (1950-1953), quan hệ Mỹ – Trung đóng băng trong thù địch, không có quan hệ ngoại giao chính thức. Chuyến đi của Nixon phá vỡ thế bế tắc này, mở ra cánh cửa cho đối thoại và hợp tác.
Thời kỳ “Hòa hoãn mới” và Trật tự Thế giới Đa cực
Chuyến thăm đặt nền móng cho thời kỳ “hòa hoãn mới” giữa hai cường quốc, dẫn đến việc Mỹ chính thức công nhận và bình thường hóa quan hệ với Trung Quốc vào ngày 1/1/1979. Sự kiện này làm thay đổi cục diện Chiến tranh Lạnh, tạo nên thế chân vạc Mỹ – Trung – Liên Xô. Trung Quốc, từ một quốc gia bị cô lập, vươn lên trở thành một “cực” mới trong trật tự thế giới, bên cạnh hai siêu cường Mỹ và Liên Xô. Điều này thách thức quan niệm “kinh điển” về Chiến tranh Lạnh, vốn chỉ nhìn nhận thế giới chia thành hai phe Đông – Tây do Mỹ và Liên Xô lãnh đạo. Thực tế, giai đoạn này chứng kiến ba cuộc “chiến tranh lạnh” song song: Xô – Mỹ, Trung – Nga (1959-1989) và Mỹ – Trung (1953-1972). Chuyến thăm của Nixon đã “phá băng” trong quan hệ Mỹ – Trung, đưa Trung Quốc lên vị thế một cực, một nước lãnh đạo của Thế giới thứ ba.
Nền tảng cho Sự trỗi dậy của Trung Quốc
Chuyến thăm năm 1972 đã tạo tiền đề cho sự phát triển thần kỳ của Trung Quốc sau này. Việc bình thường hóa quan hệ với Mỹ mở ra cánh cửa cho Trung Quốc tiếp cận thị trường Mỹ, thúc đẩy cải cách và mở cửa. Một cách nghịch lý, chính mối quan hệ với Mỹ đã góp phần đưa Trung Quốc trở thành nền kinh tế lớn thứ hai thế giới, và hiện đang cạnh tranh quyết liệt với Mỹ để giành vị trí dẫn đầu.
Thông cáo chung Thượng Hải: Khuôn khổ cho Quan hệ Mỹ – Trung – Đài Loan
Thông cáo chung Thượng Hải lần thứ nhất, được ký kết ngày 27/2/1972, là một văn kiện quan trọng định hình quan hệ Mỹ – Trung và Mỹ – Đài Loan trong nhiều thập kỷ sau. Thông cáo này bao gồm các điều khoản chính: (1) Chấm dứt tình trạng thù địch giữa hai nước; (2) Mỹ công nhận chính sách “Một Trung Quốc”, thừa nhận Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa là đại diện duy nhất của Trung Quốc tại Liên Hợp Quốc, thay thế Đài Loan; (3) Mỹ thiết lập cơ quan đại diện thương mại để thúc đẩy quan hệ kinh tế – thương mại; (4) Mỹ giảm dần việc rút quân và bán vũ khí cho Đài Loan. Thông cáo chung Thượng Hải, cùng với hai thông cáo tiếp theo năm 1979 và 1982, tạo nên khuôn khổ pháp lý cho quan hệ phức tạp giữa ba bên. Văn bản này được soạn thảo hết sức khéo léo, với những câu chữ “mập mờ về chiến lược” (strategic ambiguity) cho phép các bên diễn giải theo hướng có lợi cho mình.
Việt Nam và Bài học Độc lập Tự chủ
Việt Nam, chịu ảnh hưởng trực tiếp và gián tiếp từ chuyến thăm, đã theo dõi sát sao diễn biến xích lại gần nhau giữa Mỹ và Trung Quốc. Trong bối cảnh cuộc kháng chiến chống Mỹ đang diễn ra ác liệt, Việt Nam lo ngại về khả năng “thỏa hiệp” giữa hai cường quốc ảnh hưởng đến lợi ích của mình. Tuy nhiên, bằng chính sách đối ngoại độc lập, tự chủ, Việt Nam vẫn kiên định mục tiêu thống nhất đất nước. Cách xử lý bình tĩnh, cương quyết nhưng khôn khéo của các nhà lãnh đạo Việt Nam là bài học quý báu cho các thế hệ sau. Sự kiên định này cũng là một trong những yếu tố khiến Mỹ và Trung Quốc mất 7 năm sau chuyến thăm của Nixon mới chính thức bình thường hóa quan hệ.
Kết luận
Chuyến thăm của Nixon tới Trung Quốc năm 1972 là một sự kiện lịch sử trọng đại, làm thay đổi cục diện Chiến tranh Lạnh và định hình lại trật tự thế giới. Sự kiện này không chỉ đánh dấu bước ngoặt trong quan hệ Mỹ – Trung mà còn để lại nhiều bài học về ngoại giao, chiến lược và bản lĩnh của các quốc gia trong việc bảo vệ lợi ích quốc gia. Chuyến thăm này nhắc nhở chúng ta về tầm quan trọng của đối thoại, hợp tác và sự cần thiết phải nhìn nhận lịch sử từ nhiều góc độ khác nhau.
