Năm Canh Thìn (1820), Nguyễn Phúc Đảm lên ngôi, lấy niên hiệu Minh Mệnh, tuyên bố “vâng mệnh sáng ở trời, chịu mệnh sáng ở hoàng khảo”. Lời lẽ uy nghiêm này ẩn chứa khát vọng về một triều đại rực rỡ, nhưng đằng sau nó là một giai đoạn đầy biến động và xung đột, mà sử sách thường bỏ qua: “Cú shock Minh Mệnh”. Đây không chỉ là câu chuyện về sự chuyển giao quyền lực, mà còn là bức tranh về một vị vua trẻ đang nỗ lực thiết lập trật tự mới, đối mặt với sự chống đối và nghi ngại từ nhiều phía.
Từ Gia Long Chinh Phục Đến Minh Mệnh Kiến Tạo
Sự chuyển giao từ Gia Long sang Minh Mệnh đánh dấu bước ngoặt từ thời kỳ chinh phục sang thời kỳ kiến tạo thể chế. Nếu Gia Long, người thống nhất đất nước, là một nhà quân sự thực thụ, thì Minh Mệnh lại chú trọng xây dựng hệ thống hành chính chặt chẽ, tỉ mỉ đến từng chi tiết. Điều này tạo nên sự khác biệt lớn trong cách thức vận hành triều chính, khiến nhiều quan lại, quen với lối làm việc cũ thời Gia Long, gặp khó khăn trong việc thích ứng.
Chân dung vua Minh Mệnh. Nguồn: Wikipedia
Minh Mệnh đặt ra những quy tắc nghiêm ngặt trong việc soạn thảo và phê duyệt văn bản, tự mình xem xét từng sớ tấu, thậm chí tự tay soạn thảo nhiều văn bản quan trọng. Ông tin rằng việc quản lý hành chính thông qua văn bản giấy tờ là nguyên tắc bất khả xâm phạm. Phương pháp này, dù thể hiện sự tận tâm của nhà vua, lại gây ra tâm lý bất an và lúng túng cho nhiều quan lại, những người chưa quen với cách làm việc mới.
Xung Đột Quyền Lực và Sự Thích Nghi Khó Khăn
Sự thay đổi trong cách thức quản lý triều chính không chỉ ảnh hưởng đến các quan văn, mà còn tác động mạnh mẽ đến các võ tướng, đặc biệt là những người thuộc phe cánh của Lê Văn Duyệt và Lê Chất – hai trụ cột quân sự thời Gia Long. Duyệt và Chất, quen với quyền lực và sự sủng ái dưới thời vua cha, ban đầu không mấy mặn mà với vị vua mới. Họ phản đối sự can thiệp sâu rộng của Minh Mệnh vào công việc hành chính, cho rằng điều đó quá “khó nhọc”.
Bản chiếu tuyên bố cho thần dân cả nước về việc hoàng đế Minh Mệnh lên ngôi, ngày 1 tháng 1 năm Minh Mệnh thứ nhất (1820). Nguồn: TLLTQG I, CBTN-Minh Mệnh tập số 2, tờ số 1.
Mối quan hệ giữa Minh Mệnh và hai vị tướng lĩnh này càng trở nên căng thẳng bởi sự khác biệt trong tính cách và quan điểm chính trị. Duyệt được mô tả là người “không câu nệ thứ bậc”, trong khi Minh Mệnh đề cao lễ nghi và trật tự. Đặc biệt, chính sách đối với phương Tây và đạo Thiên Chúa càng làm nổi bật sự khác biệt giữa hai thế hệ. Trong khi Duyệt tỏ ra thân phương Tây, thì Minh Mệnh lại theo đuổi chính sách bảo thủ, bài xích ngoại bang.
Minh Mệnh và Thách Thức Xây Dựng Nền Chính Trị Tập Quyền
Mặc dù đối mặt với nhiều khó khăn và chống đối, Minh Mệnh vẫn kiên trì theo đuổi mục tiêu xây dựng một nền chính trị tập quyền, thống nhất và vững mạnh. Ông tìm cách dung hòa các phe phái, ban thưởng cho cả Lê Văn Duyệt và Lê Chất, nhưng đồng thời cũng không khoan nhượng trước những hành vi “ngỗ ngược” và “vô lễ”.
Lê Văn Duyệt là người thân phương Tây. Cuộc nổi dậy của Lê Văn Khôi, con trai Lê Văn Duyệt nhận được sự hỗ trợ của nhà truyền giáo Joseph Marchand.
“Cú shock Minh Mệnh” không chỉ phản ánh những biến động chính trị trong giai đoạn đầu triều Nguyễn, mà còn cho thấy những khó khăn trong việc thiết lập một nhà nước tập quyền sau thời gian dài phân tán. Bên cạnh đó, nó cũng hé lộ cách thức các sử gia sau này “gọt dũa” lịch sử, xây dựng hình ảnh một vị minh quân, che khuất những góc khuất, những mâu thuẫn và bất an trong những năm tháng đầu trị vì của Minh Mệnh.
Kết Luận
“Cú shock Minh Mệnh” là một giai đoạn chuyển giao đầy sóng gió, đánh dấu sự thay đổi sâu sắc trong cách thức vận hành triều chính, đồng thời đặt nền móng cho việc xây dựng một nhà nước tập quyền, thống nhất dưới triều Nguyễn. Việc nhìn nhận lại giai đoạn này không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về lịch sử, mà còn rút ra những bài học quý giá về quản lý đất nước và xây dựng thể chế. Sự chuyển đổi quyền lực luôn đi kèm với những xung đột và thách thức, đòi hỏi nhà lãnh đạo phải có tầm nhìn xa, sự kiên định và khả năng dung hòa các lợi ích.
Tài Liệu Tham Khảo
- Sách/Tài liệu gốc:
- Đại Nam Thực Lục, bản Hán (Tokyo: Institute of Cultural and Linguistic Studies, Keio University, 1961-1977).
- Đại Nam Liệt Truyện, bản Hán (Tokyo: Keio Institute of Linguistic Studies, reprint, 1963).
- Quốc sử di biên, bản Hán (Hongkong: Hương Cảng trung văn Đại học Tân Á nghiên cứu sở, 1965).
- Châu bản triều Nguyễn, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I, Hà Nội.
- Nghiên cứu:
- Adrien Charles Launay. 1894. Histoire generate de la Societe des Missions Etrangeres, Tome 2. Paris: Tequi, Libraire-Editeur.
- L. Cadière. Les Francais au service de Gia-Long (Những người Pháp phụng sự Gia Long), BAVH, 4 (1926).
- Hình ảnh:
- Nguồn Wikipedia (chân dung vua Minh Mệnh).
- Tạp chí Tia Sáng (bản chiếu vua Minh Mệnh lên ngôi, hình ảnh Lê Văn Duyệt).
