Bóng đêm buông xuống Edinburgh vào ngày 18 tháng 3 năm 1286, mang theo một định mệnh nghiệt ngã cho Scotland. Vua Alexander III, sau một ngày dài giải quyết việc triều chính, đã ngã ngựa và qua đời trên đường về thăm Hoàng hậu Yolande de Dreux. Cái chết đột ngột của ông khiến Scotland rơi vào khủng hoảng thừa kế, mở ra một chương đen tối trong lịch sử dân tộc.
Alexander III để lại duy nhất một người thừa kế là Margaret, cháu gái 3 tuổi ốm yếu đang sống ở Na Uy. Hội đồng nhiếp chính được thành lập để cai trị thay mặt nữ hoàng nhỏ tuổi, đồng thời tìm kiếm sự hỗ trợ từ Vua Edward I của Anh. Edward, với tham vọng bá chủ, đã nhìn thấy cơ hội thôn tính Scotland. Ông đề nghị cuộc hôn nhân giữa con trai mình, Edward của Caernarvon, với Margaret, nhưng âm mưu thâu tóm vương quốc đã le lói trong tâm trí vị vua Anh.
Edward I của Anh (phải) và John Balliol – Vua bù nhìn của Scotland (trái)
Năm 1290, Hiệp ước Birgham được ký kết, chấp thuận cuộc hôn nhân giữa hai vị vua nhỏ tuổi. Nhưng số phận nghiệt ngã, Margaret qua đời trên đường đến Orkney, để lại ngai vàng Scotland trống rỗng. Các ứng cử viên tranh giành quyền kế vị, đẩy Scotland đến bờ vực nội chiến. Giữa lúc hỗn loạn, Edward I được mời can thiệp, một bước đi sai lầm của giới quý tộc Scotland.
Vua John Balliol và Sự Trỗi Dậy của William Wallace
Edward I, với quân đội hùng mạnh, đã buộc giới quý tộc Scotland phải thừa nhận ông là chúa tể. Năm 1292, ông chọn John Balliol, một quý tộc Anglo-Norman giàu có nhưng thiếu uy tín, lên ngôi vua Scotland. Balliol trở thành con rối trong tay Edward, chịu sự kiểm soát chặt chẽ của vị vua Anh.
Sự thống trị của Edward I ngày càng lộ liễu, khiến giới quý tộc Scotland phẫn nộ. Năm 1295, Balliol, được sự ủng hộ của Quốc hội Scotland, đã liên minh với Pháp để chống lại Anh. Hành động này châm ngòi cho cuộc chiến tranh đòi độc lập của Scotland.
Edward I đáp trả bằng cuộc xâm lược tàn bạo vào năm 1296. Quân Anh càn quét Berwick, tàn sát hàng ngàn người dân. Quân Scotland, dưới sự chỉ huy yếu kém của Balliol, thảm bại tại Dunbar. Balliol bị buộc phải thoái vị, Scotland rơi vào tay Edward I.
Giữa lúc tuyệt vọng, William Wallace, một hiệp sĩ trẻ tuổi, đã đứng lên lãnh đạo cuộc kháng chiến. Wallace, với lòng yêu nước nồng nàn và tài năng quân sự thiên bẩm, đã tập hợp lực lượng, chiến đấu du kích chống lại quân Anh.
Cùng với Andrew Moray, một nhà quý tộc trẻ tuổi, Wallace đã giành chiến thắng vang dội tại Stirling Bridge năm 1297. Quân Anh, dưới sự chỉ huy của John de Warenne, Bá tước Surrey, đã bị đánh tan, Hugh Cressingham – quan coi ngân khố của Anh ở Scotland – bị giết chết.
Cây cầu Stirling ngày nay, được xây dựng trên nền móng của cây cầu cũ
Chiến thắng Stirling Bridge đã khơi dậy ngọn lửa độc lập trong lòng người Scotland. Wallace được phong làm Người bảo hộ Scotland, tiếp tục cuộc chiến chống lại Edward I. Tuy nhiên, chiến thắng ngắn ngủi, quân Anh, dưới sự chỉ huy trực tiếp của Edward I, đã đánh bại Wallace tại Falkirk năm 1298. Wallace buộc phải từ chức, tiếp tục chiến đấu du kích cho đến khi bị phản bội và hành quyết năm 1305.
Robert the Bruce và Trận Bannockburn Định Mệnh
Năm 1306, Robert the Bruce, cháu nội của Robert Bruce – đối thủ của Balliol trong cuộc tranh giành ngai vàng trước đó, đã sát hại John Comyn, thủ lĩnh của nhà Comyn – kẻ thù truyền kiếp của nhà Bruce, và tự xưng là Vua Scotland. Hành động táo bạo này đã thổi bùng ngọn lửa kháng chiến, mặc dù ban đầu Bruce phải đối mặt với nhiều khó khăn.
Edward I, với quyết tâm dập tắt cuộc nổi dậy, đã tiến hành các chiến dịch tàn bạo. Bruce liên tiếp thất bại, phải chạy trốn sang Ireland. Tuy nhiên, cái chết của Edward I năm 1307 đã tạo bước ngoặt cho Bruce.
Edward II, con trai của Edward I, là một vị vua yếu kém, thiếu quyết đoán. Bruce đã trở lại Scotland, từng bước củng cố lực lượng, giành lại các vùng đất bị chiếm đóng. Đến năm 1314, chỉ còn Stirling – pháo đài quan trọng canh giữ con đường vào miền Bắc Scotland – vẫn nằm trong tay người Anh.
Tháng 6 năm 1314, Edward II, với một đội quân hùng mạnh, tiến vào Scotland để giải vây Stirling. Hai bên đối đầu tại Bannockburn, một vùng đồng bằng lầy lội phía nam Stirling. Robert the Bruce, với tài năng quân sự lỗi lạc, đã chọn vị trí chiến đấu một cách khôn ngoan, bố trí các đội hình schiltron – những khối giáo binh dày đặc – để chống lại kỵ binh Anh.
Kỵ binh Anh tấn công đội hình schiltron của người Scotland
Ngày 24 tháng 6 năm 1314, trận Bannockburn bùng nổ. Kỵ binh Anh, kiêu ngạo và thiếu kỷ luật, đã lao vào tấn công schiltron Scotland mà không có sự hỗ trợ của bộ binh. Họ bị đánh tan tác, Edward II phải bỏ chạy thục mạng. Quân Anh tan vỡ, thương vong nặng nề.
Bannockburn là chiến thắng quyết định của Scotland, khẳng định nền độc lập của dân tộc. Edward II bị buộc phải từ bỏ mọi tuyên bố chủ quyền đối với Scotland. Robert the Bruce được công nhận là Vua Scotland, mở ra một thời kỳ hoàng kim cho đất nước.
Di sản của Cuộc Chiến Đòi Độc Lập
Cuộc chiến đòi độc lập của Scotland, kéo dài hơn 30 năm, đã để lại những di sản sâu sắc. Nó khẳng định ý chí kiên cường, bất khuất của người Scotland trong cuộc đấu tranh bảo vệ tự do, chủ quyền dân tộc.
Bannockburn trở thành biểu tượng cho chiến thắng của kẻ yếu trước kẻ mạnh, truyền cảm hứng cho các phong trào đấu tranh giành độc lập trên toàn thế giới. Hình ảnh William Wallace và Robert the Bruce, hai vị anh hùng dân tộc, vẫn sống mãi trong lòng người Scotland, là biểu tượng cho lòng dũng cảm, tinh thần yêu nước bất diệt.
Cuộc chiến cũng để lại những bài học quân sự quý giá. Chiến thắng của người Scotland tại Stirling Bridge và Bannockburn đã chứng minh hiệu quả của chiến thuật phòng ngự chủ động, kết hợp giữa giáo binh, cung thủ và kỵ binh nhẹ, tận dụng địa hình để khắc chế ưu thế của kỵ binh hạng nặng.
Tuy nhiên, người Scotland đã không duy trì được bài học này. Sau cái chết của Robert the Bruce và các tướng lĩnh tài ba, họ đã quay trở lại với chiến thuật tấn công đơn độc bằng schiltron, dẫn đến thất bại nặng nề trước người Anh tại Dupplin Moor (1332) và Halidon Hill (1333).
Ngược lại, người Anh, sau thất bại Bannockburn, đã rút ra bài học xương máu. Họ nhận ra tầm quan trọng của bộ binh, đặc biệt là cung thủ trường cung, trong việc kết hợp với kỵ binh để tạo ra sức mạnh tổng hợp trên chiến trường. Chiến thuật này, được hoàn thiện trong những thập kỷ sau đó, đã mang lại chiến thắng cho người Anh trong Chiến tranh Trăm năm với Pháp.
Cuộc chiến đòi độc lập của Scotland là một chương sử hào hùng, đầy bi tráng. Nó khẳng định ý chí bất khuất của một dân tộc nhỏ bé trước tham vọng bá chủ của đế quốc hùng mạnh. Bannockburn, Stirling Bridge, William Wallace, Robert the Bruce… những cái tên, địa danh ấy vẫn vang vọng trong lịch sử, là minh chứng cho tinh thần yêu nước, khát vọng tự do của con người.
