Năm 1796, tiết Trùng Dương, giữa khung cảnh thu lãng mạn của đất kinh kỳ Thăng Long, hai danh sĩ nổi tiếng Ngô Thì Nhậm và Phan Huy Ích đã cùng nhau sáng tác nên một tập thơ độc đáo mang tên “Cúc Thu Bách Vịnh”. Tập thơ gồm 100 bài, chia đều cho mỗi tác giả, là minh chứng cho sự giao thoa tài hoa và tâm hồn tri kỷ giữa hai bậc uyên bác. “Cúc Thu Bách Vịnh” không chỉ là bức tranh thu tuyệt đẹp được khắc họa bằng ngôn ngữ tinh tế mà còn là cuộc đối thoại sâu sắc về văn học, triết học, mỹ học và lịch sử, mang đến cho người đọc những góc nhìn mới mẻ về văn hóa và tư tưởng Việt Nam cuối thế kỷ XVIII.
Hai Danh Nhân, Một Tình Bạn Tri Kỷ
Ngô Thì Nhậm (1746-1803) và Phan Huy Ích (1751-1802) đều là những nhân vật kiệt xuất của nền văn học Việt Nam thời Lê mạt – Tây Sơn. Cả hai đều là những nhà thơ, nhà văn, nhà sử học và nhà ngoại giao tài ba, có nhiều đóng góp cho sự phát triển văn hóa và chính trị đất nước. Tình bạn giữa họ được hun đúc từ thuở thiếu thời, cùng chung chí hướng học hành, cùng trải qua những thăng trầm của lịch sử, để rồi cùng nhau tìm về chốn ẩn dật, gửi gắm tâm tư vào thơ ca.
Sau những biến cố chính trị đầy sóng gió của triều Tây Sơn, Ngô Thì Nhậm lui về sống ẩn dật tại phường Bích Câu, mở Trúc Lâm thiền viện, xưng danh Hải Lượng thiền sư, chuyên tâm nghiên cứu Phật giáo. Phan Huy Ích cũng mở Bảo Chân quán, xưng danh Bảo Chân đạo sĩ, tu đạo Lão. Tuy ẩn dật nhưng cả hai vẫn giữ liên lạc, thường xuyên trao đổi thơ văn, chia sẻ tâm tư và suy ngẫm về cuộc đời. “Cúc Thu Bách Vịnh” chính là kết tinh của mối giao tình tri kỷ ấy, là tiếng lòng của hai danh sĩ gửi gắm vào muôn đời.
Thơ Đối Thoại – Lối Sáng Tác Độc Đáo
Điều đặc biệt của “Cúc Thu Bách Vịnh” nằm ở lối sáng tác thơ đối thoại. Mỗi bài thơ là một lời đối đáp, một cuộc trò chuyện bằng thơ giữa Ngô Thì Nhậm và Phan Huy Ích. Hai tác giả lần lượt họa thơ, sử dụng chung một vần luật, cùng một chủ đề, nhưng lại thể hiện những góc nhìn và cảm nhận riêng, tạo nên sự phong phú và đa chiều cho tác phẩm.
Trong những bài thơ đối thoại, hai danh sĩ đã bàn luận về nhiều vấn đề, từ những triết lý nhân sinh sâu sắc, những suy ngẫm về lịch sử đến những tâm tư thầm kín về tình yêu, tình bạn. Lời thơ khi thì dí dỏm, hài hước, khi lại trầm lắng, u buồn, thể hiện những cung bậc cảm xúc đa dạng của hai tác giả.
Bức Tranh Thu Lãng Mạn và Tâm Tư U Hoài
“Cúc Thu Bách Vịnh” được sáng tác vào mùa thu, vì vậy, hình ảnh hoa cúc, lá vàng, sương thu, gió heo may xuất hiện dày đặc trong tác phẩm. Cúc là loài hoa tượng trưng cho khí tiết thanh cao, cho sự ẩn dật, lánh đời. Hình ảnh cúc thu nở rộ giữa khung cảnh thiên nhiên tĩnh lặng, đẹp mà buồn, càng tô đậm thêm tâm trạng u hoài, day dứt của hai tác giả.
Bên cạnh vẻ đẹp lãng mạn, nên thơ, “Cúc Thu Bách Vịnh” còn ẩn chứa những tâm tư u hoài, trăn trở của hai danh sĩ về thời cuộc, về đất nước. Ngô Thì Nhậm từng là vị quan tài năng, được vua Quang Trung trọng dụng, nhưng sau khi vua mất, ông lui về ẩn dật, không muốn tham gia vào những cuộc tranh giành quyền lực. Phan Huy Ích cũng mang trong mình nỗi niềm day dứt khi chứng kiến sự suy tàn của triều Lê, sự chia cắt đất nước.
Tâm trạng u hoài ấy được thể hiện rõ nét trong những bài thơ nhớ về vua Quang Trung, về thời kỳ thịnh trị của triều Tây Sơn, về những biến động chính trị đầy sóng gió. Lời thơ khi thì khảng khái, hùng hồn, khi lại trầm buồn, tiếc nuối, thể hiện những cung bậc cảm xúc phức tạp của hai tác giả.
Giá Trị Văn Hóa và Ý Nghĩa Lịch Sử
“Cúc Thu Bách Vịnh” là một tác phẩm văn học có giá trị lớn, góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn học Việt Nam. Tập thơ không chỉ thể hiện tài năng thơ ca, sự uyên bác của hai danh sĩ mà còn là nguồn tư liệu quý giá để nghiên cứu về lịch sử, văn hóa và tư tưởng Việt Nam cuối thế kỷ XVIII.
Qua những bài thơ đối thoại, người đọc có thể hiểu thêm về cuộc sống, tâm tư và suy nghĩ của giới trí thức Việt Nam trong thời kỳ đầy biến động. Tác phẩm cũng phản ánh những nét đẹp văn hóa truyền thống, những giá trị nhân văn cao quý của dân tộc.
Kết Nối Quá Khứ – Hiện Tại
“Cúc Thu Bách Vịnh” tuy được sáng tác cách đây hơn hai thế kỷ nhưng vẫn còn nguyên giá trị cho đến ngày nay. Tác phẩm là lời nhắc nhở về những giá trị văn hóa truyền thống, về tinh thần yêu nước, thương dân, về tình bạn tri kỷ cao đẹp.
Trong bối cảnh hiện đại, “Cúc Thu Bách Vịnh” vẫn mang đến cho người đọc những bài học sâu sắc về cuộc sống, về cách ứng xử với thời cuộc. Tác phẩm là nguồn cảm hứng cho những ai yêu thích văn học, muốn tìm hiểu về lịch sử và văn hóa Việt Nam.
Tài liệu tham khảo:
- Ngô Thì Nhậm toàn tập, NXB Khoa học Xã hội, 2002.
- Phan Huy Ích toàn tập, NXB Khoa học Xã hội, 2004.
- Lịch sử văn học Việt Nam, tập 2, NXB Giáo dục, 1996.
- Thơ văn Ngô Thì Nhậm – Phan Huy Ích, NXB Văn học, 1978.
Chú thích:
- Kinh Thi: Tập hợp 305 bài thơ cổ nhất của Trung Quốc, được Khổng Tử biên soạn.
- Kinh Thư: Một trong Ngũ Kinh, ghi chép lịch sử và những lời răn dạy của các vị vua hiền thời cổ đại Trung Quốc.
- Kinh Dịch: Một trong Ngũ Kinh, bàn về sự biến đổi của vũ trụ và con người, dựa trên thuyết âm dương ngũ hành.
- Kinh Xuân Thu: Một trong Ngũ Kinh, ghi chép lịch sử nước Lỗ từ năm 722 TCN đến năm 481 TCN.
- Kinh Lễ: Một trong Ngũ Kinh, quy định các nghi lễ, phong tục tập quán của xã hội Trung Quốc cổ đại.
- Đại Điên: Thiền sư đời Đường, nổi tiếng là người thông minh, am hiểu đạo lý.
- Phật Ấn: Thiền sư đời Tống, là bạn văn chương của Tô Đông Pha.
- Sông Hằng (Gange): Con sông thiêng liêng của Ấn Độ giáo và Phật giáo.
- Núi Thứu (Linh Thứu): Ngọn núi linh thiêng trong Phật giáo, nơi Phật Thích Ca Mâu Ni thuyết pháp.
- Lã Động Tân: Một trong Bát Tiên của Đạo giáo, nổi tiếng là người tu luyện thành tiên.
- Tăng Tử: Tên thật là Tăng Sâm, học trò của Khổng Tử.
- Quẻ Khảm: Một trong 64 quẻ của Kinh Dịch, tượng trưng cho nước, mặt trăng.
- Quẻ Ly: Một trong 64 quẻ của Kinh Dịch, tượng trưng cho lửa, mặt trời.
- Lăng Đan Dương: Lăng mộ của vua Quang Trung.
- Động Nhị Thanh: Động ở Lạng Sơn, được Ngô Thì Sĩ trùng tu khi làm Đốc trấn Lạng Sơn.
- Liễu Cốc: Thần cai quản mùa thu.
- Chuông Ứng Chung: Chuông được đánh vào tháng 10 âm lịch, báo hiệu mùa thu sắp kết thúc.
- Tào Tháo: Nhà chính trị, nhà quân sự nổi tiếng thời Tam Quốc.
- Dương Quý Phi: Quý phi của vua Đường Minh Hoàng.
- Trời Đâu Xuất: Cõi trời cao nhất trong Phật giáo.
- Đào Tiềm: Nhà thơ nổi tiếng đời Tấn, tác giả bài “Quy khứ lai từ”.
- Nguyễn Triệu: Danh sĩ đời Hán, tương truyền đã cùng Lưu Thần lạc vào chốn đào nguyên.
- Gái nước Vệ: Nổi tiếng thời Chiến Quốc là những người có nhan sắc và tài năng ca múa.
- Nghiêu Phu: Nhà thơ đời Tống, nổi tiếng với bài thơ “Ẩm tửu”.
- Lý Bạch: Nhà thơ nổi tiếng đời Đường, được mệnh danh là “Thi tiên”.
- Khuất Nguyên: Nhà thơ nổi tiếng thời Chiến Quốc, tác giả bài “Ly tao”.
- Trương Hát: Danh tướng đời Lý, nổi tiếng với bài thơ “Nam quốc sơn hà”.
- Diêm Vương: Vị vua cai quản địa ngục.
- Lỗ: Nước chư hầu thời Xuân Thu, do Chu Công Đán thành lập.
- Vệ: Nước chư hầu thời Xuân Thu, do Thiệu Công Thích thành lập.
- Thẩm Thuyên Kỳ: Nhà thơ nổi tiếng đời Đường, cùng với
- Lưu Vũ Tích: là hai đại biểu cho hai phong cách thơ Đường.
- Đỗ Phủ: Nhà thơ nổi tiếng đời Đường, được mệnh danh là “Thi thánh”.
- Văn Ngạn Bác: Danh sĩ đời Tống, nổi tiếng với việc lập ra “Hội Kỳ Anh”.
- Sắc: Chiếu chỉ của vua.
- Tuyên thất: Nơi các Đông Các học sĩ làm việc và cố vấn cho vua.
- Quẻ Phục: Một trong 64 quẻ của Kinh Dịch, tượng trưng cho sự trở lại, phục hồi.
- Quẻ Kiền: Một trong 64 quẻ của Kinh Dịch, tượng trưng cho trời, sự sáng tạo.
- Ngô Thì Vị: Em út của Ngô Thì Nhậm, cũng là một nhà thơ, nhà ngoại giao tài ba.
- Gia Long: Vua sáng lập triều Nguyễn.
- Nguyễn Du: Đại thi hào dân tộc, tác giả Truyện Kiều.
- Đặng Trần Thường: Quan Binh bộ Thượng thư thời Gia Long.
- Văn Miếu: Nơi thờ Khổng Tử và các danh nhân văn hóa.
