Câu chuyện khẩn hoang phương Nam là một bản hùng ca đầy oai hùng, trong đó cộng đồng Minh Hương và người Hoa đã để lại những dấu ấn đậm nét, góp phần xây dựng nên bức tranh kinh tế, văn hóa đa sắc màu của vùng đất này. Từ những danh nhân lẫy lừng như Trịnh Hoài Đức, Ngô Nhân Tịnh, Võ Tánh, Phan Thanh Giản đến những tên tuổi lừng danh trong văn hóa nghệ thuật như Hồ Dzếnh, Trịnh Công Sơn, Vương Hồng Sển, Lý Lan, họ đã hòa mình vào dòng chảy lịch sử, trở thành một phần không thể tách rời của dân tộc Việt Nam. Bài viết này sẽ lần theo dấu chân những người Minh Hương, khám phá những đóng góp của họ trên vùng đất Nam Bộ, tập trung vào khu vực Đồng Nai – Gia Định, nơi chứng kiến những bước chân tiên phong và sự hình thành cộng đồng Hoa kiều sôi động.
Hình ảnh minh họa về người Minh Hương
Cù lao Phố, Biên Hòa và Bến Nghé – Chợ Lớn là những điểm đến đầu tiên của người Minh Hương bên cạnh Hà Tiên. Theo sử sách, ông nội của Trịnh Hoài Đức, một người Minh Hương đến từ Phúc Kiến, là một trong những người sáng lập miếu Quan Đế (Chùa Ông) ở Cù lao Phố vào năm 1684, một minh chứng cho sự hiện diện sớm của cộng đồng này.
I. Cù Lao Phố: Cảng Biển Sầm Uất Đầu Tiên
Theo ghi chép trong “Gia Định thành thông chí” của Trịnh Hoài Đức, Cù lao Phố, dưới bàn tay khai phá của Trần Thượng Xuyên (Trần Thắng Tài), đã trở thành một thương cảng phồn thịnh, với phố xá sầm uất, nhà cao cửa rộng, ghe thuyền tấp nập. Cảng thịnh vượng suốt 90 năm, đón nhận thương thuyền quốc tế, trước khi dần suy thoái vào khoảng năm 1775 và nhường chỗ cho Chợ Lớn – Bến Nghé (Sài Gòn) sau này.
Sự phát triển của Cù lao Phố gắn liền với bối cảnh lịch sử khi chúa Nguyễn đưa Trần Thượng Xuyên cùng quân sĩ đến đây. Quân lính vừa tham gia binh nghiệp, vừa khai hoang lập nghiệp. Cùng với sự xuất hiện của thương nhân và cư dân, Cù lao Phố trở thành trung tâm thương mại sôi động, nơi tập trung hàng hóa từ khắp vùng Đồng Nai như lâm sản, ngà voi, sừng tê giác…
Nguyễn Hữu Cảnh, người được chúa Nguyễn cử vào cai quản vùng đất mới, đã đặt trụ sở hành chính và đồn binh ở Sài Gòn, nhưng Cù lao Phố vẫn giữ vai trò là cảng biển quan trọng. Khi Nguyễn Hữu Cảnh mất ở Rạch Gầm, quan tài của ông được đưa về Cù lao Phố, rồi từ đó mới được đưa về quê hương Quảng Bình, cho thấy vị trí chiến lược của thương cảng này.
Cù lao Phố suy tàn khi làn sóng di dân xuống đồng bằng sông Cửu Long ngày càng đông, biến Mỹ Tho và các vùng lân cận thành vựa lúa gạo, trái cây và thủy sản lớn nhất của vùng đất mới Gia Định – Đồng Nai. Cuộc tấn công của quân Tây Sơn dưới trướng Nguyễn Nhạc đã đặt dấu chấm hết cho Cù lao Phố, buộc những người Minh Hương còn sống sót phải di cư xuống Bến Nghé và Chợ Lớn, góp phần hình thành nên trung tâm thương mại mới của miền Nam.
II. Chợ Lớn: Trung Tâm Văn Hóa Hoa Kiều
Chợ Lớn là minh chứng sống động cho sự phát triển của văn hóa người Hoa. Từ Nhà truyền thống góc đường Triệu Quang Phục và Nguyễn Trãi, nơi lưu giữ những hình ảnh và sản phẩm mỹ thuật của người Hoa, đến chùa Thiên Hậu với kiến trúc độc đáo và các tác phẩm điêu khắc tinh xảo, tất cả đều phản ánh sự giao thoa văn hóa đặc sắc.
Đình Minh Hương Gia Thạnh trên đường Trần Hưng Đạo, ngôi đình cổ nhất Sài Gòn được xây dựng từ năm 1789, là nơi thờ phụng Trần Thượng Xuyên, Nguyễn Hữu Cảnh, Trịnh Hoài Đức và Ngô Nhân Tịnh. Đình cũng là nơi tụ họp của nhóm Bình Dương thi xã do Trịnh Hoài Đức sáng lập, nơi các văn nhân thi sĩ gặp gỡ, ngâm thơ xướng họa.
Chùa Giác Lâm, ngôi chùa cổ kính do cư sĩ Lý Thụy Long xây dựng năm 1744, từng là nơi nhóm họp của Gia Định thi xã. Nằm giữa khung cảnh thanh tịnh, chùa Giác Lâm được Trịnh Hoài Đức miêu tả trong “Gia Định thành thông chí” như một chốn “cây cao như rừng, hoa nở tựa gấm”.
III. Nghề Gốm: Di Sản Lâu Đời
Nghề gốm, một di sản lâu đời được người Minh Hương mang đến Đồng Nai, vẫn tiếp tục phát triển cho đến ngày nay. Biên Hòa và Bình Dương, hai trung tâm gốm sứ lớn nhất Nam Bộ, vẫn lưu giữ những nét đặc trưng của gốm “Cây Mai” (gốm Biên Hòa, Sài Gòn) qua các di tích lò gốm cổ.
IV. Ngôn Ngữ: Sự Giao Thoa Phong Phú
Ảnh hưởng sâu đậm nhất của người Minh Hương đối với văn hóa Nam Bộ chính là ngôn ngữ. Nhiều từ ngữ gốc Triều Châu và Quảng Đông đã được đưa vào tiếng Việt miền Nam, làm phong phú thêm vốn từ vựng và phản ánh sự giao thoa văn hóa giữa các cộng đồng. Ví dụ như các từ “lẩu”, “tía”, “hên”, “xui” (Triều Châu) hay “xí muội”, “công ty”, “hủ tiếu”, “chạp phô” (Quảng Đông).
V. Dấu Ấn Trên Khắp Nam Bộ
Cần Thơ với chùa Ông bên bến Ninh Kiều, Sóc Trăng nổi tiếng với bánh pía, Bảo Lộc với các đồn điền trà và cà phê do người Hoa làm chủ, tất cả đều cho thấy sự hiện diện và đóng góp của cộng đồng người Hoa trên khắp Nam Bộ.
VI. Những Tên Tuổi Tiêu Biểu
Lịch sử đã ghi nhận những đóng góp to lớn của nhiều nhân vật Minh Hương, từ Trịnh Hoài Đức với tác phẩm “Gia Định thành thông chí” quý giá, đến Diệp Văn Cương, người chủ biên tờ Phan Yên báo, và con trai ông, Diệp Văn Kỳ, chủ bút tờ Thần Chung. Vương Hồng Sển, nhà văn, nhà sưu tầm đồ cổ, với những bút ký sống động về Sài Gòn xưa, và Lý Lan, nhà văn với giọng văn tinh tế, cũng là những tên tuổi tiêu biểu của cộng đồng Minh Hương.
VII. Kinh Tế: Đóng Góp Năng Động
Từ trước năm 1975, người Hoa đã đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế Nam Bộ, với những tên tuổi lừng lẫy như Chú Hỏa, Quách Đàm, Mạc Phúc Sử, Trương Văn Bền, Trần Thành, Vương Đạo Nghĩa, Trương Vĩ Nhiên và L.N. Họ đã tiên phong trong nhiều lĩnh vực kinh doanh, từ bất động sản, vận tải đường sông, sản xuất dầu cù là, xà bông, bột ngọt, kem đánh răng, đến kinh doanh phim ảnh và bột mì.
Sau năm 1975, dù trải qua nhiều khó khăn, người Hoa vẫn tiếp tục đóng góp vào sự phát triển kinh tế của đất nước, tiêu biểu là Lý Ngọc Minh, “vua gốm” với thương hiệu Minh Long nổi tiếng thế giới.
VIII. Chính Trị: Trung Thành Với Đất Nước
Người Minh Hương không chỉ đóng góp vào kinh tế và văn hóa mà còn tham gia tích cực vào đời sống chính trị. Họ đã sát cánh cùng chúa Nguyễn trong cuộc chiến chống Tây Sơn, với những tướng lĩnh tài ba như Võ Tánh, Châu Văn Tiếp. Tuy nhiên, cũng có những giai đoạn họ bị nghi kỵ và đối xử bất công, như dưới thời vua Minh Mạng. Những bài học lịch sử này là điều chúng ta cần ghi nhớ và rút kinh nghiệm.
IX. Kết Luận
Hành trình khẩn hoang Nam Bộ là sự hòa quyện giữa nhiều cộng đồng, trong đó người Minh Hương và người Hoa đã đóng góp không nhỏ vào sự hình thành và phát triển của vùng đất này. Họ đã mang đến những giá trị văn hóa độc đáo, thúc đẩy kinh tế phát triển và thể hiện lòng trung thành với đất nước. Câu chuyện của họ là một phần không thể thiếu trong lịch sử Việt Nam, nhắc nhở chúng ta về tinh thần đoàn kết, sự cống hiến và khả năng thích ứng của con người trong quá trình xây dựng và bảo vệ đất nước.
