Văn hóa Việt Nam, một dòng chảy bất tận được vun đắp bởi lớp lớp trầm tích lịch sử, in đậm dấu ấn giao thoa văn hóa Đông – Tây. Trong đó, Nho giáo, di sản tư tưởng từ Trung Hoa, đã bén rễ và hòa quyện vào đời sống tinh thần người Việt, tạo nên những biến đổi độc đáo. Bài viết này sẽ đào sâu vào hành trình du nhập và biến dị của Nho giáo trên đất Việt, đặc biệt là ảnh hưởng của nó đến quan niệm “trung” – “hiếu”, làm nổi bật bản sắc văn hóa riêng biệt của dân tộc.
Từ buổi đầu dựng nước, tiếp giáp với nền văn minh Trung Hoa rực rỡ, Việt Nam đã tiếp nhận ảnh hưởng sâu rộng từ văn hóa Hán. Nho giáo, với hệ tư tưởng chặt chẽ, đề cao đạo đức, lễ nghi và trật tự xã hội, đã sớm được giai cấp thống trị Việt Nam tiếp nhận như một công cụ hữu hiệu để xây dựng đất nước.
Hành trình Nho giáo du nhập vào Việt Nam có thể chia thành nhiều giai đoạn, gắn liền với các cột mốc lịch sử quan trọng. Ngay từ thời kỳ Bắc thuộc, các triều đại phong kiến phương Bắc đã áp dụng nhiều chính sách đồng hóa, truyền bá văn hóa Hán vào đất Việt. Các viên quan lại, nho sĩ Trung Hoa sang Việt Nam cai trị đã mang theo tư tưởng Nho giáo, góp phần gieo mầm cho sự phát triển của học thuyết này trên mảnh đất mới.
Bước sang thời kỳ độc lập tự chủ, Nho giáo dần khẳng định vị thế trong xã hội Việt Nam. Các triều đại Lý, Trần, Lê, Nguyễn đều xem Nho giáo là hệ tư tưởng chính thống, là nền tảng đạo đức cho việc cai trị đất nước. Sự phát triển rực rỡ của Nho giáo dưới triều Lý được đánh dấu bằng việc lập Quốc Tử Giám, mở khoa thi tuyển chọn nhân tài, xây dựng Văn Miếu thờ Khổng Tử – những minh chứng rõ nét cho việc Nho học đã trở thành quốc giáo, tư tưởng Nho gia thấm nhuần vào mọi mặt đời sống xã hội.
Tuy nhiên, Nho giáo trên đất Việt không đơn thuần là sự sao chép từ nguyên mẫu. Trải qua quá trình tiếp biến văn hóa lâu dài, Nho giáo đã được tinh lọc, chọn lựa và biến đổi để phù hợp với tâm lý, phong tục và truyền thống văn hóa của người Việt. Sự biến đổi này thể hiện rõ nét nhất ở quan niệm về “trung” và “hiếu”.
“Trung” trong Nho giáo Trung Hoa chủ yếu là “trung quân”, tuyệt đối phục tùng vua, xem vua là thiên tử, là biểu tượng tối cao của quốc gia. Tuy nhiên, người Việt tiếp nhận “trung” với tinh thần chủ động, sáng tạo, phát triển thành “trung với nước”, đặt lợi ích quốc gia, dân tộc lên hàng đầu. Lịch sử Việt Nam đã chứng kiến biết bao tấm gương sáng ngời về lòng trung nghĩa với đất nước, sẵn sàng hy sinh vì độc lập, tự do của dân tộc.
Khác với Trung Hoa, nơi “trung quân” được đề cao tuyệt đối, thì “trung” trong quan niệm của người Việt mang tinh thần “trung quân ái quốc”, nợ nước ơn vua, nhưng nước luôn phải được đặt lên trên hết.
Tương tự như vậy, “hiếu” trong Nho giáo truyền thống nhấn mạnh vào sự kính trọng, phụng dưỡng cha mẹ, là nền tảng đạo đức của con người. Người Việt Nam cũng xem trọng chữ hiếu, coi đó là một trong những đức tính tốt đẹp. Tuy nhiên, “hiếu” trong quan niệm của người Việt được nâng lên tầm cao mới, trở thành “đại hiếu” – hiếu với dân, với nước. Câu nói của Nguyễn Phi Khanh với Nguyễn Trãi: “Hãy để cho em con làm chuyện tiểu hiếu. Còn con là người có học, có tài, nên nghĩ đến việc cứu nước cứu dân để thực hiện đại hiếu” đã minh chứng cho tinh thần đặt “đại hiếu” lên trên “tiểu hiếu” của người Việt.
Như vậy, có thể thấy, Nho giáo sau khi du nhập vào Việt Nam đã trải qua quá trình bản địa hóa, được tiếp nhận một cách có chọn lọc, sáng tạo, biến đổi để phù hợp với văn hóa, phong tục tập quán của người Việt. Sự tiếp biến văn hóa đó không làm mất đi bản sắc Nho giáo, mà trái lại, càng làm phong phú thêm cho kho tàng văn hóa Việt Nam.
Sự khác biệt trong quan niệm về “trung” và “hiếu” giữa Nho giáo ở Trung Hoa và Việt Nam là minh chứng rõ nét cho bản sắc văn hóa của mỗi quốc gia. Nếu Nho giáo Trung Hoa đề cao “trung quân” và “tiểu hiếu”, thì Nho giáo Việt Nam lại đề cao “trung với nước” và “đại hiếu”, thể hiện tinh thần yêu nước nồng nàn, ý chí bất khuất chống ngoại xâm và truyền thống nhân văn cao đẹp của dân tộc.
Tài liệu tham khảo:
- Tôn Diễn Phong, Nho gia tư tưởng tại Việt Nam đích truyền bá phát triển dữ biến dị.
- Phan Ngọc, Bản sắc văn hóa Việt Nam. Nxb. Văn hóa – Thông tin, H. 1998.
- Đào Duy Anh, Việt Nam văn hóa sử cương. Nxb. Tp. Hồ Chí Minh, 1992.
- Vũ Khiêu, Nho giáo xưa nay. Nxb. Văn hóa, H. 1994.
