Mối đe dọa từ Đức Quốc xã trước thềm Thế chiến II đã thúc đẩy sự hình thành Ủy ban Chống Phát Xít Do Thái (JAC) tại Liên Xô. Ủy ban này, với mục tiêu ban đầu là kêu gọi sự ủng hộ của cộng đồng Do Thái toàn cầu cho cuộc chiến chống phát xít, đã trở thành nạn nhân của sự nghi kỵ và đàn áp chính trị dưới thời Stalin. Câu chuyện bi thương của JAC, từ sự ra đời đầy hy vọng đến sự sụp đổ trong bi kịch, là một minh chứng cho sự phức tạp và đen tối của lịch sử Liên Xô.
Solomon Mikhoels, một diễn viên và đạo diễn Yiddish nổi tiếng, lãnh đạo JAC cùng với những tên tuổi lớn trong giới văn học, nghệ thuật và y học Do Thái. Họ sử dụng ngòi bút, sân khấu và sóng radio để truyền tải thông điệp đoàn kết và kêu gọi hỗ trợ tài chính cho Liên Xô. Chuyến đi của Mikhoels và phó chủ tịch Itzik Fefer tới Mỹ và Anh năm 1943 đã mang về những khoản quyên góp đáng kể cho nỗ lực chiến tranh.
Tuy nhiên, khi cuộc chiến kết thúc, trọng tâm của JAC chuyển sang tái thiết cộng đồng Do Thái bị tàn phá bởi chiến tranh. Nỗ lực này, đặc biệt là việc liên lạc với cộng đồng Do Thái quốc tế, đã dấy lên sự nghi ngờ của chính quyền Stalin. Việc JAC đề xuất Crimea trở thành quê hương mới cho người Do Thái càng làm tăng thêm những cáo buộc về hoạt động gián điệp và chủ nghĩa dân tộc.
Sau chiến tranh, JAC phát triển mạnh mẽ với 70 thành viên, trong đó có 15 người thuộc đoàn chủ tịch. Tầm ảnh hưởng ngày càng tăng của ủy ban, cùng với việc ghi chép lại tội ác diệt chủng của Đức Quốc xã đối với người Do Thái (đi ngược lại chính sách chính thức của Liên Xô), đã khiến Stalin lo ngại. Ông xem JAC như một mối đe dọa tiềm tàng đối với quyền lực của mình.
Sự nghi kỵ của Stalin đối với JAC ngày càng sâu sắc. Vào mùa hè năm 1946, Ủy ban Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô đã tiến hành kiểm tra hoạt động của JAC. Dù chưa bị giải thể, ủy ban này bị tước bỏ quyền tự chủ và đặt dưới sự kiểm soát chặt chẽ của Ban Chính sách Đối ngoại.
Sự kiện thành lập Nhà nước Israel năm 1948 đã làm phức tạp thêm mối quan hệ giữa Liên Xô và cộng đồng Do Thái. Ban đầu ủng hộ Israel với hy vọng thiết lập một đồng minh ở Trung Đông, Stalin nhanh chóng thay đổi lập trường khi Israel kêu gọi Liên Xô cho phép người Do Thái di cư. Sự nhiệt tình của cộng đồng Do Thái Moscow đối với phái đoàn Israel do Golda Meir dẫn đầu đã được coi là một dấu hiệu đáng báo động.
Vào ngày 20 tháng 11 năm 1948, JAC chính thức bị giải thể theo quyết định của Bộ Chính trị. Tờ báo Einikait và nhà xuất bản Der Emes – những cơ quan ngôn luận cuối cùng của người Do Thái tại Liên Xô – cũng bị đóng cửa. Đây là khởi đầu của một chiến dịch đàn áp rộng lớn nhắm vào văn hóa và bản sắc Do Thái. Các trường học, nhà hát Do Thái bị đóng cửa, giới trí thức Do Thái bị bắt bớ, sách báo Do Thái bị cấm.
Các vụ bắt bớ bắt đầu từ tháng 9 năm 1948, với nhà thơ David Hofstein là người đầu tiên bị bắt. Dưới áp lực tra tấn, Hofstein đã đưa ra những lời khai vu khống chống lại Mikhoels, Fefer và các lãnh đạo khác của JAC. Các vụ bắt bớ tiếp tục diễn ra, nhắm vào những tên tuổi lớn của giới tinh hoa Do Thái.
Vụ án JAC được dàn dựng dựa trên những cáo buộc về chủ nghĩa dân tộc, gián điệp và hoạt động lật đổ. Các bị cáo bị tra tấn dã man để ép cung. Phiên tòa diễn ra bí mật vào tháng 5 năm 1952, kết thúc bằng bản án tử hình cho 13 bị cáo, bao gồm những tên tuổi lớn như Peretz Markish, Leib Kvitko, David Bergelson và Solomon Lozovsky.
Vụ hành quyết các thành viên JAC vào ngày 12 tháng 8 năm 1952, được biết đến với tên gọi “Đêm các nhà thơ bị sát hại”, đánh dấu một chương đen tối trong lịch sử Liên Xô và là một vết nhơ không thể phai mờ trong cuộc đàn áp người Do Thái dưới thời Stalin.
Mặc dù bản án sau đó đã được lật ngược sau cái chết của Stalin, nhưng bi kịch của JAC vẫn là một lời nhắc nhở về sự nguy hiểm của chủ nghĩa toàn trị và bài xích. Nó cũng là một bài học về tầm quan trọng của việc bảo vệ tự do ngôn luận và tôn trọng sự đa dạng văn hóa.
Tài liệu tham khảo:
- Vụ án của Ủy ban Chống Phát xít Do Thái, Gennady Kostyrchenko.
- Stalin và người Do Thái, Zhores Medvedev.
