Địa danh “Thọ Xương”: Từ Huế đến Hà Nội

Câu ca dao quen thuộc “Gió đưa cành trúc la đà, Tiếng chuông Thiên Mụ, canh gà Thọ Xương” đã in sâu trong tâm thức người dân Huế, gắn liền với khung cảnh nên thơ của sông Hương, núi Ngự. Tuy nhiên, sự xuất hiện của địa danh “Thọ Xương” trong một câu ca dao khác ở Hà Nội, với “Tiếng chuông Trấn Vũ, canh gà Thọ Xương”, đã làm dấy lên nhiều tranh luận về nguồn gốc của địa danh này. Liệu “Thọ Xương” thuộc về Huế hay Hà Nội, hay cả hai? Bài viết này sẽ đi sâu vào phân tích các nguồn sử liệu, văn bản cổ, và các công trình nghiên cứu để làm sáng tỏ vấn đề này.

Thọ Xương ở Huế: Dấu ấn lịch sử và văn hóa

Nhiều người cho rằng “Thọ Xương” chỉ tồn tại ở Hà Nội, là một huyện thuộc kinh thành xưa. Tuy nhiên, các tài liệu lịch sử đã chứng minh sự hiện diện của địa danh này tại Huế từ rất sớm. Theo Đại Nam nhất thống chí, Phủ Biên tạp lục, Việt sử xứ Đàng Trong và một số nguồn khác, vùng đất đối diện chùa Thiên Mụ, bên kia sông Hương, vốn có tên là Thọ Khương (hay Thọ Khang). Đến thời vua Gia Long (1802-1820), vì kỵ húy tên thân phụ là Hiếu Khương Hoàng Đế, nên đã đổi thành Thọ Xương. Năm Minh Mạng thứ 5 (1824), địa danh này lại được đổi thành Long Thọ Cương, và ngày nay thường được gọi tắt là Long Thọ.

Chùa Linh Mụ (Thiên Mụ) nhìn từ xa, bên kia sông Hương là vùng đất Thọ Xương xưa.

Không chỉ xuất hiện trong các sử liệu chính thống, “Thọ Xương” còn được ghi nhận trong Sổ tay địa danh Việt Nam của tác giả Đinh Xuân Vịnh. Đặc biệt, Việt Sử xứ Đàng Trong của Phan Khoang còn cho biết kho Thọ Khương (ở huyện Phú Vang) là một trong bảy kho lúa quan trọng của xứ Thuận Hóa dưới thời các chúa Nguyễn, cho thấy tầm quan trọng kinh tế của vùng đất này. Điều này càng khẳng định “Thọ Xương” không chỉ là một địa danh hư cấu trong câu ca dao, mà là một địa điểm có thật, gắn liền với lịch sử và đời sống của người dân Huế.

Thọ Xương ở Hà Nội và bài thơ “Hà Nội tức cảnh”

Sự tồn tại của địa danh “Thọ Xương” ở Hà Nội là không thể phủ nhận. “Thọ Xương” từng là một huyện của Hà Nội thời Nguyễn, và dấu ấn của nó vẫn còn lưu lại đến ngày nay. Tuy nhiên, câu ca dao “Gió đưa cành trúc la đà, Tiếng chuông Trấn Vũ, canh gà Thọ Xương” được cho là bắt nguồn từ bài thơ Hà Nội tức cảnh của Dương Khuê (1839-1902). Bài thơ này được sáng tác sau khi Dương Khuê từ giã quan trường ở Huế trở về quê nhà, mang đậm tâm sự của ông trước thời cuộc nhiễu nhương.

Bản đồ Hà Nội xưa với huyện Thọ Xương.

Theo Tiến sĩ Dương Thiệu Tống, hai câu đầu bài thơ nguyên gốc là “Phất phơ ngọn trúc trăng tà, Tiếng chuông Trấn Vũ canh gà Thọ Xương”. Có thể thấy, Dương Khuê đã khéo léo vận dụng câu ca dao Huế, thay “Thiên Mụ” bằng “Trấn Vũ” cho phù hợp với bối cảnh Hà Nội. Sự trùng hợp về địa danh “Thọ Xương” ở cả hai miền đã giúp cho việc chuyển đổi này trở nên tự nhiên hơn.

Văn bản Hán Nôm năm 1811: Bằng chứng xác thực

Một bằng chứng quan trọng khẳng định sự tồn tại của “Thọ Xương” ở Huế chính là văn bản Hán Nôm được công bố trong Di sản Hán Nôm Huế (2003). Văn bản này ghi lại một vụ tranh chấp đất đai ở làng Xuân Hòa (nay là xã Hương Long, thành phố Huế) vào năm Gia Long thứ 10 (1811). Trong văn bản, địa danh “núi Thọ Xương” (Thọ Xương sơn) được nhắc đến nhiều lần, liên quan đến một ngôi mộ cổ có bia đá khắc chữ “Chôn tại núi Thọ Xương”.

Trích đoạn văn bản Hán Nôm thời Gia Long, đề cập đến địa danh “Thọ Xương sơn”.

Văn bản này không chỉ xác nhận sự tồn tại của địa danh “Thọ Xương” ở Huế vào đầu thế kỷ XIX mà còn cho thấy đó là một vùng đất có gò, núi, phù hợp với địa hình thực tế của vùng đất đối diện chùa Thiên Mụ.

Kết luận: Nguồn gốc câu ca dao và giá trị văn hóa

Dựa trên các bằng chứng lịch sử và văn bản cổ, có thể kết luận rằng câu ca dao “Gió đưa cành trúc la đà, Tiếng chuông Thiên Mụ, canh gà Thọ Xương” có nguồn gốc từ Huế. Bài thơ Hà Nội tức cảnh của Dương Khuê đã mượn ý từ câu ca dao này, điều chỉnh địa danh cho phù hợp với bối cảnh Hà Nội. Câu chuyện về địa danh “Thọ Xương” cho thấy sự giao thoa văn hóa giữa hai miền, đồng thời khẳng định giá trị của việc nghiên cứu, bảo tồn và phát huy các di sản văn hóa. Việc tìm hiểu nguồn gốc các câu ca dao, tục ngữ không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về lịch sử, địa lý mà còn góp phần gìn giữ và truyền bá những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc.

Tài liệu tham khảo:

• Di sản Hán Nôm Huế, Trung tâm BTDT Cố đô Huế, Đại Học KHXHNV HN, 2003.
• Phủ Biên tạp lục, Lê Quý Đôn, Nxb KHXH, 1977.
• Việt sử xứ Đàng Trong, Phan Khoang, Nxb Khai Trí (Sài Gòn), 1967.
• Đại Nam nhất thống chí T1, QSQTN, Nxb Thuận Hóa, 1992.
• Sổ tay địa danh Việt Nam, Đinh Xuân Vịnh, Nxb Lao Động, 1996.
• Tâm trạng Dương Khuê và Dương Lâm, Dương Thiệu Tống, Nxb Văn Học, 1995.