Đầu thế kỷ 20, văn học Việt Nam đứng trước ngưỡng cửa của một kỷ nguyên mới: kỷ nguyên hiện đại hóa. Trong dòng chảy văn hóa ấy, sự du nhập của văn minh phương Tây, đặc biệt là hệ thống trường học Pháp-Việt, đã góp phần hình thành một lớp người tiếp xúc với tri thức mới, thị hiếu thẩm mỹ mới và trở thành động lực cho sự chuyển mình của văn học. Giữa bối cảnh đó, Nam Kỳ nổi lên như một trung tâm văn hóa sôi động, nơi giao thoa giữa truyền thống và hiện đại, giữa văn hóa Đông và Tây. Bài viết này sẽ phân tích trào lưu dịch tiểu thuyết Trung Hoa sang quốc ngữ và sự ra đời của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam bằng quốc ngữ ở Nam Kỳ đầu thế kỷ 20, từ đó làm sáng tỏ mối quan hệ tương tác đặc biệt giữa hai dòng chảy văn học này.
Sự Du Nhập Của Văn Hóa Trung Hoa: Làn Sóng Dịch Tiểu Thuyết Lịch Sử
Trang bìa một cuốn tiểu thuyết lịch sử Trung Hoa được dịch sang quốc ngữ.
Trước khi quốc ngữ và văn hóa phương Tây du nhập, văn học Việt Nam đã chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ văn học Trung Hoa. Các tác phẩm kinh điển như Tam Quốc Diễn Nghĩa, Thủy Hử, Tây Du Ký… đã được chuyển thể thành tuồng tích, thơ ca và in sâu trong tâm thức người Việt. Đến đầu thế kỷ 20, sự xuất hiện của báo chí quốc ngữ và sự phát triển của kỹ thuật in ấn tạo điều kiện thuận lợi cho việc dịch thuật và phổ biến văn học Trung Hoa.
Năm 1901, “Tam Quốc Chí Tục Dịch” được đăng tải trên báo Nông Cổ Mín Đàm, đánh dấu sự khởi đầu cho làn sóng dịch tiểu thuyết lịch sử Trung Hoa sang quốc ngữ. Tiếp nối thành công đó là hàng loạt tác phẩm kinh điển như: Truyện Nhạc Phi (1905), Thủy Hử Diễn Nghĩa (1906), Phong Thần Diễn Nghĩa (1906), Đông Châu Liệt Quốc (1906), Phản Đường Diễn Nghĩa (1906), Tiết Đinh San Chinh Tây (1907), Tam Quốc Diễn Nghĩa (1907), Ngũ Hổ Bình Nam (1907), Càn Long Hạ Giang Nam (1908), Chung Vô Diệm (1909), Tây Hớn Diễn Nghĩa (1908), Thuyết Đường Diễn Nghĩa (1908), Tiết Nhơn Quý Chinh Đông (1910)…
Sự hấp dẫn của dòng tiểu thuyết này với độc giả Nam Kỳ xuất phát từ chính đặc điểm văn hóa của vùng đất mới. Là vùng đất khai hoang, người dân Nam Kỳ mang trong mình tinh thần thượng võ, trọng nghĩa khí, khẳng khái, phóng khoáng. Họ tìm thấy sự đồng điệu trong những trang truyện đề cao trung, hiếu, tiết, nghĩa, thế thiên hành đạo, khử bạo trừ gian của tiểu thuyết lịch sử Trung Hoa.
Bên cạnh đó, việc lựa chọn dịch tiểu thuyết lịch sử Trung Hoa thay vì “ngôn tình nhu cảm” còn xuất phát từ nhu cầu của thị trường và khả năng của dịch giả. Độc giả Nam Kỳ đa phần là người bình dân, ít học nhưng ham hiểu biết. Trong khi đó, dịch giả thời kỳ này chủ yếu là các trí thức Nho học, am hiểu Hán văn, giỏi quốc ngữ, nắm bắt được thị hiếu người đọc.
Hồi Âm Từ Lịch Sử: Sự Xuất Hiện Của Tiểu Thuyết Lịch Sử Việt Nam
Bìa một cuốn tiểu thuyết lịch sử Việt Nam thời kỳ đầu.
Sự khuynh đảo của tiểu thuyết dịch Trung Hoa trên văn đàn quốc ngữ đầu thế kỷ 20 đã khơi dậy ý thức dân tộc trong giới trí thức Nam Kỳ. Họ nhận ra rằng, trong khi người dân say mê với lịch sử, văn hóa nước ngoài, thì lịch sử, văn hóa dân tộc lại dần bị lãng quên. Chính điều này đã thôi thúc các nhà văn Nam Kỳ tìm đến tiểu thuyết lịch sử như một con đường để khơi dậy lòng tự hào dân tộc, khích lệ tinh thần yêu nước.
Trước tình hình đó, nhiều nhà văn tiên phong như Tân Dân Tử, Phạm Minh Kiên, Hồ Biểu Chánh, Nguyễn Chánh Sắt… đã dấn thân vào con đường sáng tác tiểu thuyết lịch sử Việt Nam. Họ tâm niệm rằng, người Trung Hoa có sử sách, truyện kể, văn học đồ sộ, người Việt cũng có lịch sử hào hùng, con người kiệt xuất, cớ sao lại không thể tạo nên những tác phẩm văn học tương xứng?
Tinh thần ấy được thể hiện rõ nét qua lời tựa của các tác phẩm. Hồ Biểu Chánh khẳng định: “Trung Hoa có sử rồi có truyện nữa. Việt Nam cũng có sử, há lại không có truyện hay sao?” (Lời tựa Nặng Gánh Cang Thường). Phạm Minh Kiên tự hào: “Lý Thường Kiệt là một danh tướng nước ta trong đời Lý, khi đánh Chiêm Thành, khi chinh Nam phạt Bắc, chống vững sơn hà, dẹp loạn phù nguy, vun bồi tổ quốc. Cái công nghiệp của Lý Thường Kiệt có kém gì Địch Thanh đời Tống, Nhơn Quý đời Đường, Quan Công đời Hán bên Trung Quốc” (Lời tựa Việt Nam Lý Trung Hưng).
Như vậy, bên cạnh mục đích giải trí, tiểu thuyết lịch sử Việt Nam ra đời còn mang sứ mệnh lịch sử to lớn: đánh thức tinh thần dân tộc, khơi dậy lòng tự hào, khẳng định vị thế của văn học, văn hóa Việt Nam trong dòng chảy chung của văn minh nhân loại.
