Tháng 4 năm 1967, giữa lúc cuộc chiến tranh Việt Nam đang diễn ra ác liệt, nhiếp ảnh gia người Mỹ Lee Lockwood đã có một chuyến đi đặc biệt tới miền Bắc Việt Nam. Được sự ủng hộ của Chính phủ Cuba, Lockwood trở thành một trong số ít người Mỹ đầu tiên đặt chân lên đất nước này kể từ năm 1954, mang theo mong muốn ghi lại những hình ảnh chân thực về cuộc sống của người dân miền Bắc dưới mưa bom của không quân Mỹ. Chuyến đi của Lockwood, tuy đặc biệt nhưng cũng đầy giới hạn, đã mang đến cho thế giới một cái nhìn hiếm hoi về một Hà Nội vừa kiên cường, vừa đầy mâu thuẫn giữa khói lửa chiến tranh và cuộc sống thường nhật.
Hà Nội: Vẻ thanh bình mong manh
Hà Nội trong mắt Lockwood là một thành phố của những gam màu đối lập. Dưới ánh nắng ban mai, người dân thủ đô vẫn thong thả đạp xe dạo quanh Hồ Hoàn Kiếm, ghé qua những khu chợ nhỏ sắm sửa cho ngày mới. Thủ tướng Phạm Văn Đồng, giữa bộn bề công việc, vẫn dành thời gian trò chuyện cùng Lockwood, tặng ông những đóa hoa thược dược rực rỡ từ khu vườn phủ chủ tịch.
Người dân đi dạo quanh Hồ Hoàn Kiếm trong giờ nghỉ trưa.
Thủ tướng Phạm Văn Đồng trò chuyện cùng Lee Lockwood.
Thế nhưng, ẩn sau vẻ ngoài bình yên ấy là một Hà Nội luôn thường trực trong tâm thế sẵn sàng ứng phó với bom đạn. Cứ cách vài mét trên vỉa hè, những hố tránh bom cá nhân lại hiện ra như một lời nhắc nhở về cuộc chiến đang diễn ra. Hàng vạn người dân đã được sơ tán về nông thôn, các cửa hàng, chợ búa hoạt động cầm chừng, và ngay cả những sự kiện như đám cưới cũng phải diễn ra chóng vánh để đảm bảo an toàn.
Ô tô Moskvich của Liên Xô ngụy trang trước khách sạn Thống Nhất, chuẩn bị đi về vùng nông thôn.
Hố tránh bom cá nhân trên vỉa hè Hà Nội, nắp xi măng luôn mở sẵn để người dân có thể nhanh chóng trú ẩn khi có báo động.
Cuộc sống của người dân Hà Nội như một thước phim tua chậm, chầm chậm trôi qua trong những khoảng lặng ngắn ngủi giữa những lần còi báo động rú vang.
Những vết sẹo chiến tranh hằn sâu trên làng quê
Nếu như ở Hà Nội, Lockwood còn cảm nhận được nhịp sống dù chậm rãi nhưng vẫn tiếp diễn, thì những vùng quê phía Nam thủ đô lại hiện lên với một khung cảnh tàn phá nặng nề. Quốc lộ 1, huyết mạch giao thông nối liền Bắc Nam, chi chít những hố bom ngập nước, những cây cầu gãy nát. Những thị trấn vắng lặng, nhà máy sơ tán, đường làng ngõ xóm đầy hố bom, tất cả phơi bày sự tàn khốc của chiến tranh.
Cây cầu phao được dựng lên nhanh chóng ở ngoại ô Nam Định, thay thế cây cầu bị bom phá.
Ấy vậy mà giữa muôn trùng bom đạn, người dân miền Bắc vẫn kiên cường bám đất, bám làng. Lockwood kinh ngạc khi chứng kiến cảnh tượng người dân vẫn bình tĩnh làm việc trên cánh đồng ngay cả khi bom rơi cách đó không xa. Họ sửa đường, lấp hố bom, gặt hái, cấy cày như một cách để thách thức chiến tranh.
Người dân ở ngoại ô Phát Diệm vẫn tiếp tục công việc đồng áng, bất chấp nguy hiểm rình rập.
Những cây cầu bị đánh sập được thay thế bằng cầu phao dựng tạm, những đoàn xe tải chở hàng tiếp viện vẫn nối đuôi nhau nhích từng bước trên quốc lộ 1, và trong những ngôi trường sơ tán, tiếng giảng bài vẫn vang lên đều đặn. Hình ảnh ấy là minh chứng rõ nét nhất cho sức sống mãnh liệt của người dân Việt Nam, bất khuất trước mọi khó khăn, gian khổ.
Từ những thước phim đen trắng đến những suy ngẫm về chiến tranh
Chuyến đi của Lockwood tuy ngắn ngủi và bị giới hạn bởi nhiều yếu tố khách quan, nhưng những thước phim đen trắng của ông đã ghi lại những khoảnh khắc chân thực và sống động về cuộc sống của người dân miền Bắc Việt Nam trong những năm tháng chiến tranh.
Bom nổ gần cầu Hàm Rồng, cây cầu đã trở thành biểu tượng về ý chí kiên cường của người dân Việt Nam.
Hơn cả những bức ảnh, chuyến đi này đã gieo vào tâm trí người nhiếp ảnh gia Mỹ những suy ngẫm về bản chất tàn khốc của chiến tranh, về sức sống phi thường và ý chí kiên cường của con người. Những hình ảnh về một đất nước bị tàn phá bởi bom đạn, về những con người bình dị nhưng phi thường đã trở thành lời khẳng định đanh thép cho khát vọng hòa bình của dân tộc Việt Nam.
