Bài viết này nhìn lại chặng đường gần một thế kỷ hình thành và phát triển của báo chí Việt Nam, từ những tờ báo quốc ngữ đầu tiên cho đến sự ra đời của các nhóm báo chí lớn, có tác động sâu rộng đến đời sống văn hóa, chính trị và xã hội Việt Nam đầu thế kỷ XX.
Báo Chí Quốc Ngữ – Những Bước Chân Đầu Tiên
Lịch sử ghi nhận năm 1865 là năm đánh dấu sự ra đời của tờ báo quốc ngữ đầu tiên tại Việt Nam – tờ Gia Định báo, do nhà văn hóa lớn Trương Vĩnh Ký làm chủ bút. Xuất hiện trong bối cảnh chữ quốc ngữ dần phổ biến trong đời sống người Việt, Gia Định báo cùng với tờ Phan Yên báo ra đời ba năm sau đó, đã đặt nền móng cho báo chí quốc ngữ. Nội dung của các tờ báo thời kỳ này chủ yếu là thông tin chính phủ, nghị định, cùng một số mảng giải trí nhẹ nhàng như thơ ca, truyện cổ tích.
Tờ “Gia Định báo” số 35, phát hành ngày 02/9/1890.
Giai đoạn cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX chứng kiến sự chuyển mình mạnh mẽ của xã hội Việt Nam. Nền học cũ bị lung lay, chữ quốc ngữ trở thành cứu cánh cho nền văn hóa Việt trong cơn nguy vong bản. Các nhà báo quốc ngữ thời kỳ này không chỉ đơn thuần là người truyền bá thông tin mà còn mang trên vai sứ mệnh lịch sử, kiến tạo nền móng cho một nền văn học mới. Họ là những người thắp lửa, gieo mầm cho quốc văn trong buổi đầu trứng nước, góp phần tạo nên diện mạo và vị thế cho tiếng Việt như ngày nay.
Trương Vĩnh Ký (1837 – 1898) – người sáng lập tờ “Gia Định báo”, cũng là một văn hào có công lớn trong việc đặt nền móng cho nền văn học quốc ngữ Việt Nam.
Bên cạnh Trương Vĩnh Ký, những tên tuổi lớn trong làng báo quốc ngữ buổi ban đầu phải kể đến Huỳnh Tịnh Của – người có công đưa chữ quốc ngữ vào Gia Định báo và Trương Minh Ký – cây bút chủ lực của tờ báo này.
Trương Minh Ký (1855 – 1900), tự Thế Tải, hiệu Mai Nham, là học trò xuất sắc của Trương Vĩnh Ký và được xem là một trong những nhà văn viết chữ Quốc ngữ đầu tiên ở nước ta. Ảnh: Mộ phần Trương Minh Ký tại quận Gò Vấp, thành phố Hồ Chí Minh
Ở miền Bắc, báo chí quốc ngữ phát triển chậm hơn với những tờ báo song ngữ hoặc chữ Hán như Đại Nam Đồng văn nhật báo. Sự khó khăn trong việc xuất bản báo chí thời kỳ này dẫn đến sự xuất hiện của những “nhà thầu báo” – những người Pháp đứng ra xin giấy phép và kinh doanh báo chí. Điển hình là François Henri Schneider, người sở hữu nhiều tờ báo lớn ở cả Bắc Kỳ và Nam Kỳ. Mặc dù vậy, sự tham gia của Schneider cũng đánh dấu một bước phát triển trong ngành báo chí Việt Nam, với sự ra đời của những tờ nhật báo đầu tiên như Nhật báo tỉnh ở Sài Gòn và Đại Nam Đồng văn Nhật báo ở Hà Nội.
Tờ “Lục tỉnh tân văn” số 221, ra ngày 02/5/1912.
Năm 1905, tờ Đại Việt Tân báo ra đời ở Bắc Kỳ do nhà nho yêu nước Đào Nguyên Phổ làm chủ bút, góp thêm tiếng nói mới cho phong trào canh tân đất nước.
Báo Chí Quốc Ngữ – Giai Đoạn Xây Dựng Và Phát Triển
Bước sang thế kỷ XX, báo chí quốc ngữ bước vào giai đoạn phát triển mạnh mẽ với sự ra đời của nhiều tờ báo có ảnh hưởng sâu rộng. Các tờ nhật báo như Lục Tỉnh Tân Văn, Thực Nghiệp Dân báo, Trung Lập báo ở Nam Kỳ, Tiếng Dân ở Trung Kỳ trở thành diễn đàn sôi nổi, phản ánh tâm tư nguyện vọng của người dân. Bên cạnh đó là sự xuất hiện của các tạp chí như Đông Dương Tạp chí, Nam Phong Tạp chí, Đại Việt Tạp chí, Hữu Thanh Tạp chí,… đem đến cho độc giả những kiến thức mới về văn hóa, xã hội, khoa học,…
Trong số các nhà báo, nhà văn hóa lớn thời kỳ này, phải kể đến những tên tuổi như Trần Chánh Chiều – chủ bút tờ Lục Tỉnh Tân Văn – người không chỉ là một cây bút sắc sảo mà còn là một nhà cách mạng nhiệt huyết.
Nguyễn Văn Vĩnh và Nhóm Đông Dương Tạp chí – Dấu Ấn Tiên Phong
Nguyễn Văn Vĩnh và nhóm Đông Dương Tạp chí đã tạo ra một bước tiến lớn cho nền văn học quốc ngữ. Với tài năng và tâm huyết của mình, họ đã góp phần đặt nền móng vững chắc cho quốc văn, khẳng định vị thế của chữ quốc ngữ và mở ra một dòng chảy tư tưởng mới cho giới trí thức lúc bấy giờ.
Từ trái sang: các ông Bùi Xuân Thành, Phạm Quỳnh, Phạm Huy Lục, Nguyễn Văn Luận, Nguyễn Văn Vĩnh tại Tòa soạn Đông Dương Tạp chí năm 1917, chia tay Phạm Quỳnh đi làm báo Nam Phong.
Nguyễn Văn Vĩnh, người được mệnh danh là “linh hồn” của Đông Dương Tạp chí, là một học giả uyên bác, am hiểu văn hóa phương Tây. Ông cùng với Phan Kế Bính – nhà nghiên cứu Nho học có tư tưởng tiến bộ, và Nguyễn Đỗ Mục – dịch giả uyên thâm Hán học – đã tạo nên bộ ba trụ cột vững chắc cho tờ tạp chí.
Nhóm Đông Dương Tạp chí đã khẳng định niềm tin vào sức sống của tiếng Việt, mở đường cho sự phát triển mạnh mẽ của nền văn học quốc ngữ. Như chính Nguyễn Văn Vĩnh từng khẳng định: “Nước Nam ta mai sau này hay dở cũng ở chữ Quốc ngữ”.
Phạm Quỳnh và Nhóm Nam Phong Tạp chí – Diễn Đàn Văn Hóa Lớn
Ra đời trong bối cảnh chiến tranh thế giới thứ nhất đang diễn ra, Nam Phong Tạp chí với Phạm Quỳnh là chủ bút, đã nhanh chóng trở thành diễn đàn trí tuệ có ảnh hưởng sâu rộng. Tạp chí là nơi giao lưu, trao đổi, tranh luận của nhiều học giả, trí thức về các vấn đề văn hóa, xã hội, triết học,… góp phần thúc đẩy phong trào học tập, nghiên cứu trong giới trí thức Việt Nam.
“Nam Phong Tạp chí” tập số 193, ra tháng 2 – tháng 3 năm 1934.
Phạm Quỳnh là một nhà báo tài năng, uyên bác, có kiến thức sâu rộng về cả văn hóa Đông Tây. Bằng ngòi bút sắc bén và tinh thần cầu thị, ông đã đưa Nam Phong trở thành một trong những tờ tạp chí uy tín hàng đầu, góp phần không nhỏ vào việc xây dựng nền quốc học vững vàng.
Đồng hành cùng Phạm Quỳnh là các nhà văn, nhà nghiên cứu như Nguyễn Bá Học, Nguyễn Trọng Thuật, Nguyễn Hữu Tiền,… đã tạo nên diện mạo riêng cho Nam Phong Tạp chí. Họ là những người tâm huyết với văn hóa dân tộc, góp phần gìn giữ và phát huy những giá trị tinh hoa của quốc hồn quốc túy.
Những Cây Bút Tiền Phong Khác
Bên cạnh hai nhóm báo lớn, nền báo chí quốc ngữ thời kỳ này còn ghi nhận nhiều cây bút tài năng khác. Nổi bật trong số đó là Phan Khôi – nhà báo, nhà văn với bút danh Chương Dân. Ông là người tham gia nhiều phong trào yêu nước, lần lượt cộng tác với nhiều tờ báo lớn như Nam Phong, Lục Tỉnh Tân Văn, Thần Chung, Phụ nữ Thời đàm,… và tự xuất bản tờ Sông Hương ở Huế.
Nhà báo, nhà cách mạng Huỳnh Thúc Kháng (1876 – 1947) cho rằng, “làm báo là theo đuổi một thiên chức to lớn chống thực dân, phong kiến và xây dựng cho nhân dân một ý thức sâu sắc về chính trị, về quyền lợi của mình…”. Hình ảnh con tem kỷ niệm 50 năm ngày mất cụ Huỳnh Thúc Kháng, phát hành năm 1997.
Một tên tuổi lớn khác là Huỳnh Thúc Kháng – nhà cách mạng, nhà văn hóa lớn. Với ông, báo chí là vũ khí sắc bén để chống lại ách đô hộ của thực dân, thức tỉnh tinh thần yêu nước trong mỗi người dân Việt Nam.
Cùng với sự lớn mạnh của báo chí quốc ngữ, chính quyền thực dân gia tăng sự kiểm duyệt, đàn áp. Tuy nhiên, vượt qua mọi khó khăn, báo chí vẫn kiên cường hoàn thành sứ mệnh lịch sử của mình. Các nhà báo, bằng ngòi bút nhiệt huyết, đã góp phần đánh thức tinh thần dân tộc, thúc đẩy phong trào đấu tranh giành độc lập cho dân tộc.
Từ những tờ báo đầu tiên cho đến khi trở thành một lực lượng văn hóa – chính trị có sức mạnh, báo chí Việt Nam đã đi qua một chặng đường đầy biến động và gian nan. Những nhà báo tiền phong, bằng tài năng và lòng yêu nước, đã khắc ghi tên tuổi của mình vào lịch sử dân tộc. Họ chính là những người thắp lửa, gieo mầm cho nền báo chí cách mạng Việt Nam sau này.
