Mối quan hệ Việt – Mỹ đã trải qua hơn hai thế kỷ với nhiều dấu mốc lịch sử. Chuyến thăm của Tổng thống Joe Biden vào tháng 9/2023, nâng cấp quan hệ song phương lên Đối tác Chiến lược Toàn diện, là minh chứng rõ nét cho dòng chảy lịch sử đó. Nhưng ít ai biết, dấu ấn giao thoa văn hóa giữa hai quốc gia đã được khởi nguồn từ những năm đầu thế kỷ 19, qua hành trình đầy lý thú của thuyền trưởng John White, một trong những người Mỹ tiên phong đặt chân đến Việt Nam.
John White, sinh năm 1782 tại Massachusetts, Hoa Kỳ, đã ghi lại chuyến hải trình của mình trong cuốn sách “Hành trình qua Nam Việt” (Voyage en Cochinchine). Xuất bản năm 1823, cuốn sách là tập hợp những quan sát tỉ mỉ, chân thực của ông về đất nước, con người và văn hóa Việt Nam thời bấy giờ, mở ra cánh cửa hiếm hoi để thế giới phương Tây thời đó tiếp cận với một đất nước phương Đông còn nhiều bí ẩn.
Khởi hành từ Hoa Kỳ vào tháng 1/1819, John White đã đặt chân đến nhiều vùng đất mới lạ như Batavia, Banka, Sumatra trước khi đến Côn Đảo (Poulo Condore) – hòn đảo đầu tiên của Việt Nam mà ông ghé thăm. Ấn tượng ban đầu của ông về Côn Đảo là một vùng đất hoang sơ, nghèo nàn với những căn nhà lá lụp xụp.
Bản đồ Côn Đảo xưa lưu tại Thư viện Quốc gia Pháp. Nguồn: gallica.bnf.fr
Tiếp tục hành trình, con tàu của White cập bến Vũng Tàu – một vịnh biển thơ mộng hình bán nguyệt. Tại đây, ông đã có cuộc tiếp xúc đầu tiên với các quan lại nhà Nguyễn. Sự uy nghiêm, lễ nghi và trang phục của họ đã để lại ấn tượng sâu sắc cho vị thuyền trưởng người Mỹ.
Sau khi hoàn tất thủ tục thông quan, John White được phép đi sâu vào đất liền, đến Cần Giờ. Ông đã rất ngạc nhiên trước kỹ thuật chèo thuyền điêu luyện của người dân địa phương. Trong nhật ký của mình, White đã miêu tả: “Tôi khâm phục cách thức điều khiển các thuyền rất khéo léo của người Việt. Mái chèo của họ (người Việt) dài và dẻo,… Họ chèo thật nhịp nhàng theo điệu hò có tiết tấu mà sau đó, tôi mới hiểu được nghĩa”.
Tàu bắn đại bác và các loại thuyền của nhà Nguyễn. Tranh vẽ của Đại úy hải quân Pháp M. H. Amirault trên tuần báo “L’illustration, Journal Universel” năm 1864
Tuy nhiên, do nhà vua đang ở Huế, John White chưa được phép tiếp tục hành trình đến Sài Gòn. Ông đành ghé thăm Đà Nẵng và Hội An trước khi quay trở lại Vũng Tàu vào tháng 9 cùng năm. Lần này, sau một thời gian chờ đợi, ông đã được chấp thuận cho tàu ngược dòng Đồng Nai để lên Sài Gòn.
Trên đường đi, White đã có dịp quan sát đời sống của người dân ven sông cũng như cảnh sắc thiên nhiên miền nhiệt đới. Ông đặc biệt ấn tượng với sự trù phú của vùng đất Gia Định với vườn cây trái sum suê, những đàn trâu thong dong gặm cỏ và những ngôi nhà sàn đơn sơ nép mình bên dòng sông.
Vào một ngày đầu tháng 10/1819, con tàu của John White đã cập bến Sài Gòn. Khác với sự nghèo nàn của Côn Đảo hay Cần Giờ, Sài Gòn hiện lên trong mắt vị thuyền trưởng là một thành phố nhộn nhịp, trù phú với những ngôi nhà khang trang, đường sá rộng rãi.
Sau khi được các quan lại địa phương đón tiếp nồng hậu, John White đã có dịp tham quan thành phố. Ông đã miêu tả Sài Gòn lúc bấy giờ là một đô thị sầm uất với dân số khoảng 18 vạn người, trong đó có khoảng 1 vạn người Hoa kiều sinh sống. Nơi đây có hệ thống đường sá thẳng tắp, những ngôi chùa cổ kính và một nhà thờ Thiên Chúa giáo do các giáo sĩ người Ý quản lý.
John White cũng dành sự chú ý đặc biệt đến thành trì Sài Gòn, một công trình quân sự đồ sộ với tường thành cao 7 thước, bao bọc khu vực rộng lớn, có thể chứa đến 5 vạn quân. Bên trong thành là dinh thự của Tổng trấn, kho vũ khí, lương thực và doanh trại quân đội.
Không chỉ ấn tượng với kiến trúc quân sự, John White còn tỏ ra khâm phục kỹ thuật đóng tàu của người Việt. Ông đã miêu tả chi tiết xưởng thủy quân ở Sài Gòn với khoảng 150 chiến thuyền các loại, được trang bị vũ khí hiện đại. Theo ghi chép của ông, những chiến thuyền này có chiều dài từ 20 đến 40 mét, được trang bị 16 khẩu thần công và được trang trí rất tinh xảo.
Trong thời gian lưu lại Sài Gòn, John White đã có cơ hội tìm hiểu về văn hóa, phong tục, tập quán của người dân địa phương. Ông đã ghi lại những chi tiết thú vị về ẩm thực, trang phục, cách thức buôn bán, hệ thống tiền tệ và tổ chức chính quyền của Sài Gòn thời bấy giờ.
Sau gần 4 tháng rong ruổi trên đất Việt, John White đã rời Sài Gòn vào cuối tháng 1/1820, mang theo những ấn tượng khó phai về vùng đất và con người nơi đây. Hành trình của ông, được ghi lại trong “Hành trình qua Nam Việt”, không chỉ là câu chuyện phiêu lưu của một thuyền trưởng người Mỹ mà còn là tư liệu quý giá, góp phần làm sáng tỏ bức tranh lịch sử về Sài Gòn – TP.HCM nói riêng và Việt Nam nói chung vào giai đoạn đầu thế kỷ 19.
