Vùng đất Phú Thọ, nơi được bao bọc bởi sông Thao hiền hòa, đã chứng kiến biết bao biến chuyển thăng trầm trong suốt chiều dài lịch sử. Từ một làng quê nhỏ bé, Phú Thọ đã từng bước vươn mình trở thành một đô thị sầm uất, trung tâm hành chính của tỉnh. Hành trình ấy, với những dấu mốc quan trọng, những đổi thay về kinh tế – xã hội, là minh chứng rõ nét cho sự phát triển không ngừng của mảnh đất này.
Nội dung
Phú An thuở sơ khai
Theo truyền thuyết và các văn bản cổ, những cư dân đầu tiên của làng Phú Thọ sinh sống rải rác, tập trung chủ yếu tại các khu vực được gọi là động: động Tiên (khu vực ga xe lửa ngày nay), động Cờ (khu vực trường Cao đẳng Sư phạm hiện tại) và động Cao (khu vực Cao Bang ngày nay). Sông Thao uốn lượn phía Nam làng, chưa có hệ thống đê điều kiên cố, nên mỗi khi mùa nước lên, Phú Thọ tựa như một hòn đảo nhỏ giữa mênh mông sóng nước.
Vào thời Hùng Vương thứ 18, một bộ phận người họ Ma từ núi Đọi (Cẩm Khê) di cư đến đây, lập nên một động riêng và dần sáp nhập với động Tiên, động Cờ, động Cao, tạo thành động Phú An. Người họ Ma đã xây dựng thành lũy, được gọi là Ma Thành, để bảo vệ cộng đồng khỏi thú dữ. Dòng họ Ma tiếp tục nắm giữ vai trò lãnh đạo trong nhiều thế kỷ sau đó.
Từ Phú An đến Tang Ma thành
Qua các triều đại Đinh, Tiền Lê, Lý, Trần, Hậu Lê, cái tên Phú An vẫn được giữ nguyên, khi là bộ, khi là xã, khi là làng. Đến cuối thời Lê Chiêu Tông (1516-1522), hai anh em Vũ Văn Uyên và Vũ Văn Mật đến lánh nạn tại vùng này và trở thành lãnh chúa. Trong thời kỳ loạn lạc, Vũ Văn Mật chống lại Mạc Đăng Dung, cho xây dựng thành Nhà Bầu ở Phú An. Tuy nhiên, công trình này bị bỏ dở khi ông rút quân về Tuyên Quang. Năm 1548, Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm đi qua vùng đất này, thấy phế thành hoang phế, cỏ cây um tùm nên đặt tên là Tang Ma thành.
Phú Thọ dưới thời Pháp thuộc
Năm 1890, vua Thành Thái chính thức đổi tên làng Phú An thành làng Phú Thọ, thuộc tỉnh Hưng Hóa. Sự kiện quan trọng đánh dấu bước ngoặt lớn cho Phú Thọ chính là việc người Pháp chọn nơi đây làm tỉnh lỵ mới của tỉnh Hưng Hóa vào năm 1903. Quyết định này xuất phát từ vị trí địa lợi của Phú Thọ, nằm trên tuyến đường sắt Hải Phòng – Hà Nội – Lào Cai – Vân Nam, tạo điều kiện thuận lợi cho giao thương và phát triển kinh tế. Tỉnh Hưng Hóa sau đó cũng được đổi tên thành tỉnh Phú Thọ.
Việc xây dựng cơ sở hạ tầng được người Pháp đẩy mạnh, từ công sở, dinh thự, đường sá đến nhà ga, bệnh viện, chợ… Hệ thống đường bộ, đường thủy và đường sắt được cải thiện, giúp Phú Thọ trở thành một trung tâm giao thương quan trọng.
Những biến đổi kinh tế – xã hội
Sự xuất hiện của tuyến đường sắt và việc trở thành tỉnh lỵ đã tạo nên những chuyển biến sâu sắc trong đời sống kinh tế – xã hội của Phú Thọ. Các ngành nghề mới xuất hiện, thu hút thương nhân trong và ngoài nước. Bên cạnh nông nghiệp, các hoạt động thương mại, dịch vụ cũng phát triển mạnh mẽ. Hệ thống chiếu sáng, cấp nước được xây dựng, tuy còn hạn chế nhưng cũng góp phần thay đổi diện mạo đô thị.
Tuy nhiên, bên cạnh những mặt tích cực, sự đô thị hóa cũng kéo theo những hệ lụy tiêu cực. Các tệ nạn xã hội như cờ bạc, mại dâm, hút thuốc phiện cũng xuất hiện, gây ảnh hưởng đến trật tự an ninh và đời sống người dân.
Phú Thọ thời kỳ kháng chiến và sau này
Năm 1947, thị xã Phú Thọ thực hiện chiến dịch tiêu thổ kháng chiến, gần như toàn bộ cơ sở hạ tầng bị phá hủy. Sau hòa bình lập lại, thị xã Phú Thọ được tái lập năm 1955. Tuy nhiên, việc lựa chọn địa điểm đặt tỉnh lỵ đã gây nhiều tranh cãi. Sau nhiều cân nhắc, cuối cùng tỉnh lỵ vẫn được giữ nguyên tại Phú Thọ.
Năm 1968, hai tỉnh Vĩnh Phúc và Phú Thọ sáp nhập thành tỉnh Vĩnh Phú, Việt Trì trở thành tỉnh lỵ. Mặc dù tỉnh Phú Thọ được tái lập năm 1997, tỉnh lỵ vẫn đặt tại Việt Trì cho đến nay.
Kết luận
Hành trình hơn một thế kỷ từ một làng quê yên bình đến một đô thị, dù trải qua nhiều biến động, Phú Thọ vẫn giữ được những nét đẹp riêng. Từ Phú An đến Tang Ma Thành, rồi đến thị xã Phú Thọ, mỗi giai đoạn đều ghi dấu những thay đổi quan trọng trong lịch sử và văn hóa của vùng đất này. Câu chuyện về Phú Thọ là câu chuyện về sự thích nghi, kiên cường và phát triển không ngừng của một cộng đồng trước dòng chảy lịch sử.
