Trang phục hầu đồng trong nghi lễ thờ Mẫu của người Việt
Sự hiện diện của Thánh Mẫu, của những nghi lễ lên đồng, hầu bóng… từ lâu đã trở thành nét văn hóa tâm linh đặc sắc trong đời sống của người Việt. Từ góc nhìn nhân văn, tín ngưỡng thờ Mẫu ẩn chứa những tầng lớp giá trị văn hóa độc đáo, phản ánh sâu sắc đời sống tinh thần và tâm thức của người dân Việt qua nhiều thế hệ.
Khởi Nguồn Của Niềm Tin: Từ Tự Nhiên Đến Siêu Nhiên
Từ buổi bình minh của nhân loại, khi khoa học kỹ thuật còn chưa phát triển, con người đã phải đối mặt với sức mạnh vô thường của thiên nhiên. Bão tố, lũ lụt, hạn hán… tất cả đều là những ẩn số nằm ngoài tầm kiểm soát, gieo rắc nỗi sợ hãi và bất an. Trong bối cảnh đó, những hiện tượng tự nhiên được nhìn nhận như những thực thể siêu nhiên, sở hữu quyền năng chi phối cuộc sống con người. Từ đó, tín ngưỡng tôn thờ các lực lượng siêu nhiên ra đời như một lẽ tất yếu.
Đối với người Việt, đời sống nông nghiệp gắn bó mật thiết với đất trời, sông nước. Trong xã hội nguyên thủy, khi vai trò của người phụ nữ trong việc trồng trọt, chăn nuôi, đảm bảo nguồn sống cho cộng đồng được đề cao, hình tượng người Mẹ, với đức hy sinh, bao dung và khả năng sản sinh, nuôi dưỡng, dần được thần thánh hóa. Từ đó, tín ngưỡng thờ Mẫu – tôn thờ các vị nữ thần, những người Mẹ linh thiêng – bắt đầu bén rễ và phát triển trong lòng văn hóa Việt.
Dòng Chảy Văn Hóa: Giao Thoa Và Tiếp Biến
Theo dòng chảy lịch sử, tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam không ngừng phát triển và biến đổi. Từ tục thờ nữ thần nguyên thủy, sự giao thoa với các luồng tư tưởng tôn giáo khác như Đạo giáo, Phật giáo đã tạo nên một hệ thống thờ Mẫu đa dạng và phong phú.
Sự tiếp nhận ảnh hưởng từ Đạo giáo Trung Hoa đã góp phần hệ thống hóa các vị thần trong tín ngưỡng thờ Mẫu. Tuy nhiên, khác với Đạo giáo Trung Hoa, hệ thống thần linh trong tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam hầu hết là nữ thần. Sự kết hợp này thể hiện rõ nét trong hệ thống thờ Tam phủ, Tứ phủ với các vị Thánh Mẫu cai quản các miền trời, đất, nước…
Bên cạnh đó, Phật giáo du nhập vào Việt Nam từ rất sớm cũng để lại dấu ấn sâu đậm trong tín ngưỡng thờ Mẫu. Nhiều chùa chiền ở Việt Nam thờ phụng cả Phật và Thánh Mẫu. Hình ảnh Quan Âm Bồ Tát, vị Phật từ bi cứu khổ cứu nạn, cũng có nhiều nét tương đồng với các vị Thánh Mẫu trong tín ngưỡng dân gian.
Diễn Trình Lịch Sử: Từ Thánh Mẫu Đến Chúa Xứ
Sự hình thành và phát triển của tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Bộ là một minh chứng sinh động cho khả năng thích ứng và sáng tạo của văn hóa dân gian. Theo chân những người khai hoang mở cõi, tín ngưỡng thờ Mẫu du nhập vào Nam Bộ và tiếp tục giao thoa với văn hóa của các tộc người Chăm, Khmer…
Sự kiện đáng chú ý nhất là sự xuất hiện của hình tượng Bà Chúa Xứ Núi Sam – một trong những vị Thánh Mẫu linh thiêng nhất ở Nam Bộ. Sự tích về Bà Chúa Xứ là sự kết hợp giữa tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt với tín ngưỡng thờ nữ thần của người Chăm (Yang Po Inư Nâgar). Vị trí tọa lạc của miếu Bà Chúa Xứ trên đỉnh núi Sam cũng phản ánh tâm thức của người dân về một điểm tựa vững chắc, bảo vệ họ trước những khó khăn, thử thách.
Tín Ngưỡng Thờ Mẫu: Gương Chiếu Tâm Hồn Việt
Diễn trình hình thành tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Bộ
(Nguồn: Huỳnh Thiệu Phong)
Tín ngưỡng thờ Mẫu không chỉ đơn thuần là một hình thức tín ngưỡng dân gian mà còn là tấm gương phản chiếu tâm hồn Việt, chứa đựng những giá trị nhân văn sâu sắc.
Tín ngưỡng thờ Mẫu đề cao vai trò của người phụ nữ. Trong hệ thống thần linh của tín ngưỡng này, phụ nữ giữ vị trí tối cao. Điều này thể hiện tinh thần tôn vinh, đề cao vai trò của người mẹ, người phụ nữ trong văn hóa Việt.
Tín ngưỡng thờ Mẫu là sợi dây kết nối cộng đồng. Các lễ hội, nghi thức trong tín ngưỡng thờ Mẫu là dịp để cộng đồng sum vầy, gắn kết tình làng nghĩa xóm. Những câu chuyện về các vị Thánh Mẫu, những truyền thuyết dân gian được lưu truyền qua nhiều thế hệ, góp phần hun đúc tinh thần đoàn kết, tương thân tương ái trong cộng đồng.
Tín ngưỡng thờ Mẫu mang giá trị giáo dục sâu sắc. Các vị Thánh Mẫu trong tín ngưỡng thờ Mẫu đều là những biểu tượng của lòng từ bi, bác ái, luôn phù hộ, độ trì cho chúng sinh. Người dân đến với Thánh Mẫu với mong muốn cầu mong bình an, sức khỏe, may mắn… Qua đó, tín ngưỡng thờ Mẫu hướng con người đến lối sống thiện lương, hướng thiện.
Kết Luận
Từ những nghi lễ linh thiêng đến những câu chuyện huyền thoại, tín ngưỡng thờ Mẫu đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa tinh thần của người Việt. Sự tồn tại và phát triển của tín ngưỡng này không chỉ khẳng định sức sống bền bỉ của văn hóa dân gian mà còn là minh chứng cho bản sắc văn hóa độc đáo của dân tộc Việt Nam.
Tài Liệu Tham Khảo
[1] Vũ Ngọc Khánh (2012), Tục thờ Thánh – Mẫu ở Việt Nam, Nxb Văn hóa Thông tin.
[2] Nguyễn Quang Lê (2014), Bản sắc văn hóa qua lễ hội truyền thống người Việt, Nxb Khoa học Xã hội.
[3] Phan Ngọc (2006), Bản sắc văn hóa Việt Nam, Nxb Văn học.
[4] Philip Taylor (2004), Gooddess on the Rise: Pilgrimage and Polular Religion in Vietnam, Honolulu, University of Hawaii Press.
[5] Huỳnh Thiệu Phong (2015), Tương đồng và dị biệt trong tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Bộ và giá trị của nó đối với hoạt động văn hóa du lịch (Khóa luận tốt nghiệp Cao đẳng Việt Nam học), Đại học Sài Gòn.
[6] Nguyễn Minh San (1998), Tiếp cận tín ngưỡng dân dã Việt Nam, Nxb Văn hóa Dân tộc.
[7] Võ Văn Sen, Ngô Đức Thịnh, Nguyễn Văn Lên (Đồng chủ biên) (2014), Kỷ yếu Hội thảo Khoa học “Tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Bộ – Bản sắc và Giá trị”, Nxb Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh.
[8] Ngô Đức Thịnh (2014), Đạo Mẫu Tam phủ, Tứ phủ, Nxb Dân trí.
[9] Ngô Đức Thịnh (2009), Đạo Mẫu Việt Nam (tập 1), Nxb Tôn giáo.
[10] Nguyễn Hữu Thụ (2010), “Dấu ấn của sự giao lưu văn hóa trong quá trình hình thành và phát triển tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt”, in trongKỷ yếu Hội thảo Khoa học “Văn hóa tôn giáo trong bối cảnh toàn cầu hóa”, tr.325 – 336.
[11] Nguyễn Hữu Thụ (2008), “Về thái độ ứng xử của người Việt với tự nhiên trong tín ngưỡng thờ Mẫu”, in trong Kỷ yếu Hội thảo Quốc tế Việt Nam học lần 3, bản PDF.
[12] Phan Thị Yến Tuyết (2016), Đời sống xã hội – kinh tế văn hóa của ngư dân và cư dân vùng biển Nam Bộ, Nxb Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh.
