Việc sử dụng lịch pháp luôn gắn liền với đời sống văn hóa, chính trị và xã hội của một quốc gia. Dưới thời Tây Sơn, việc lựa chọn và sử dụng lịch nào cũng mang nhiều ý nghĩa quan trọng, phản ánh mối quan hệ ngoại giao cũng như văn hóa giữa Đại Việt và nhà Thanh. Bài viết này sẽ phân tích sâu hơn về việc sử dụng lịch Thời Hiến (Hiến Chương) dưới thời vua Quang Trung và Cảnh Thịnh, dựa trên các sử liệu chính thống và văn bản lịch sử.
Vương triều Tây Sơn, dưới sự lãnh đạo của Nguyễn Huệ (Quang Trung), sau khi đánh bại quân Thanh xâm lược năm 1789, đã thiết lập quan hệ ngoại giao với triều đình Mãn Thanh. Trong bối cảnh đó, việc vua Càn Long ban sắc phong cho vua Quang Trung tước hiệu “Quốc vương” vào ngày 12/8/1789 (ngày 21 tháng 6 năm Càn Long thứ 54) và cử sứ thần Thành Lâm sang Đại Việt không chỉ là một bước ngoại giao quan trọng mà còn mở ra những trao đổi văn hóa đáng chú ý.
Sứ thần nhà Thanh
Một trong những yêu cầu của vua Quang Trung với nhà Thanh là ban cho lịch Thời Hiến và mở cửa khẩu để buôn bán. Yêu cầu này được ghi lại trong tấu văn của Thành Lâm vào ngày 18/1/1790 (ngày 4 tháng Chạp năm Càn Long thứ 54), thể hiện mong muốn của vua Quang Trung trong việc tiếp nhận văn hóa Trung Hoa, đồng thời cũng khẳng định chủ quyền và vị thế của Đại Việt trên trường quốc tế. Việc xin lịch Thời Hiến không chỉ đơn thuần là nhu cầu về thời gian mà còn mang ý nghĩa chính trị, thể hiện sự thần phục bề ngoài với nhà Thanh, tạo điều kiện thuận lợi cho việc củng cố đất nước sau chiến tranh.
Vua Càn Long đã chấp thuận cả hai yêu cầu này. Đặc biệt, việc ban lịch Thời Hiến cho thấy sự tinh tế của nhà vua. Biết An Nam ở xa, nếu nhận lịch vào ngày mồng 1 tháng 10 như Triều Tiên thì không kịp dùng trong dịp Tết, nên vua Càn Long đã cho An Nam nhận lịch sớm tại quan ải. Điều này thể hiện sự quan tâm và “thể tuất” của nhà Thanh đối với An Nam, đồng thời cũng là một cách để ràng buộc An Nam về mặt văn hóa.
Tuy nhiên, việc sử dụng lịch Thời Hiến dưới thời Tây Sơn không chỉ dựa trên các ghi chép của nhà Thanh. Nhiều nguồn sử liệu của Việt Nam cũng khẳng định điều này. Phan Huy Ích, trong tập thơ “Tinh Sa Kỷ Hành” (星槎紀行) ghi lại chuyến đi của giả vương Quang Trung (Phạm Công Trị) sang nhà Thanh, đã chú thích trong bài “Xuất Quan” rằng phái đoàn đến cửa ải vào ngày 28/5/1790 (ngày 15 tháng 4). Điều này phù hợp với ghi chép trong Thanh Thực Lục, cho thấy sự thống nhất về thời gian giữa hai nước.
Một bằng chứng khác là lệnh truyền của vua Quang Trung gửi cho Viện trưởng Sùng chính viện, La Sơn Phu Tử, về việc dịch sách, đề ngày 3/6/1792 (ngày 14 tháng 4 nhuận năm Quang Trung thứ 5). Việc cả hai nước đều có tháng 4 nhuận trong năm này càng củng cố thêm giả thuyết về việc sử dụng chung lịch pháp.
Việc sử dụng công cụ chuyển đổi lịch “Lưỡng Thiên Niên Trung Tây Lịch Chuyển Hoán” (兩千年中西曆轉換) của Trung Quốc giúp chúng ta đối chiếu và xác định chính xác các mốc thời gian dưới thời Tây Sơn theo dương lịch hiện đại. Ví dụ, chiếu chỉ của vua Quang Trung ban chức Sùng chính viện Viện trưởng cho La Sơn Phu Tử đề ngày 17/9/1791 (ngày 20 tháng 8 năm Quang Trung thứ 4), hay chiếu chỉ của vua Cảnh Thịnh mời La Sơn Phu Tử vào kinh đề ngày 24/1/1801 (ngày 10 tháng Chạp năm Cảnh Thịnh thứ 8), đều được xác định dựa trên công cụ này.
Tóm lại, việc sử dụng lịch Thời Hiến dưới thời Tây Sơn là một minh chứng cho sự giao thoa văn hóa giữa Đại Việt và nhà Thanh. Việc này không chỉ đáp ứng nhu cầu về thời gian mà còn mang ý nghĩa chính trị và ngoại giao sâu sắc, thể hiện sự khéo léo của vua Quang Trung trong việc cân bằng giữa việc duy trì quan hệ hòa hiếu với nhà Thanh và khẳng định độc lập chủ quyền của đất nước. Việc nghiên cứu và đối chiếu các nguồn sử liệu giúp chúng ta hiểu rõ hơn về bối cảnh lịch sử và văn hóa của thời kỳ này, đồng thời khẳng định giá trị của các di sản văn hóa trong việc lưu giữ và truyền tải lịch sử dân tộc.
Tài liệu tham khảo:
- Cao Tông Thực Lục (Thanh Thực Lục)
- Tinh Sa Kỷ Hành – Phan Huy Ích. In trong Tổng tập văn học Việt Nam (tập 8), NXB Khoa học xã hội, 2000.
- La Sơn Yên Hồ Hoàng Xuân Hãn, tập 2.
